संत सेना महाराज-नाम घेता विठोबाचे। भय नाही कळिकाळाचे-1

[Atul Kaviraje]

                          "संत चरित्र"
                         ------------

        संत सेना महाराज-
 
सेनाजींच्या एकूण अभंगाकडे दृष्टिक्षेप टाकला तर ते सतत कर्मकांडावर व अंधश्रद्धेवर प्रहार करतात. बारकाईने पाहिले तर मध्ययुगीन कालखंडातील ते एक घोर सामाजिक प्रबोधनकार असल्याचे जाणवते. सेनाजींच्या वेगवेगळ्या विषयांवर केलेल्या रचनांचे पुढीलप्रमाणे विवेचन केले आहे.

        नाममहिमाविषयी अभंग-

 संत सेनामहाराजांनी नाममहिमाविषयी अनेक अभंग रचले आहेत. भक्ताला प्रपंचातील मायामोहापासून सुटका करून घेण्यासाठी परमात्म्याचे नामस्मरण हा एक त्यावर उतारा आहे. प्रपंचसुखासाठी माणूस अनेक लटपटी-खटपटी करतो व आपला जन्म वाया घालवितो. त्याऐवजी त्याने परमेश्वराचे नामस्मरण करावे, विठ्ठलाच्या नामात एवढी शक्ती आहे की, सेनाजी म्हणतात,

     "नाम घेता विठोबाचे। भय नाही कळिकाळाचे ॥

     सांगितले संतजनी। बोले वेदशास्त्र वाणी ॥"

संत सेना महाराजांच्या अभंगाचा सखोल भावार्थ: "नाम घेता विठोबाचे। भय नाही कळिकाळाचे ॥"

प्रस्तावना (Introduction)
संत सेना महाराज, वारकरी संप्रदायातील एक महत्त्वाचे संत कवी, यांनी त्यांच्या अभंगांमधून भक्ती, नामस्मरण आणि वैराग्याचे महत्त्व जनसामान्यांपर्यंत पोहोचवले. त्यांच्या रचना अत्यंत सोप्या भाषेत असल्या तरी, त्यांचा अर्थ गहन आणि आध्यात्मिक दृष्ट्या समृद्ध असतो. प्रस्तुत अभंगात, संत सेना महाराजांनी विठ्ठलाच्या नामस्मरणाचे अलौकिक सामर्थ्य विशद केले आहे. कलियुगात भगवंताचे नाम हेच तारक असून, ते कसे सर्व भीती आणि संकटांवर मात करण्यास सक्षम आहे, हे ते या अभंगातून सांगतात. नामस्मरणाची ही महती केवळ संतांनीच नव्हे, तर वेद आणि शास्त्र यांनीही सांगितली आहे, यावर ते भर देतात.

प्रत्येक कडव्याचा अर्थ आणि विस्तृत विवेचन (Meaning of each stanza and detailed elaboration)

पहिले कडवे: "नाम घेता विठोबाचे। भय नाही कळिकाळाचे ॥"
सरळ अर्थ: विठ्ठलाचे नाम (नाव) घेतल्याने यमराजाचे (कळिकाळाचे) भय राहत नाही.

विस्तृत विवेचन:
या ओळींत संत सेना महाराजांनी नामस्मरणाचे सर्वात मोठे फलित सांगितले आहे - ते म्हणजे मृत्यूच्या भीतीवर विजय. "कळिकाळ" म्हणजे काळ किंवा यमराज, जो मृत्यू आणि विनाश घेऊन येतो. सामान्य मानवाला मृत्यूची भीती, अज्ञात भविष्याची भीती, दुःखाची भीती, अपयशाची भीती असते. हे सर्व भय कळिकाळाचेच रूप आहेत असे म्हणता येईल. परंतु, संत सेना महाराज सांगतात की, ज्या क्षणी एखादा भक्त पूर्ण श्रद्धेने विठ्ठलाचे नामस्मरण करतो, त्या क्षणी त्याच्या मनातील कळिकाळाची भीती नाहीशी होते.

हे कसे घडते? जेव्हा मन भगवंताच्या नामात लीन होते, तेव्हा ते प्रपंचातील क्षणभंगुर गोष्टींपासून आणि त्यांच्याशी संबंधित चिंता, आसक्ती, भीती यांपासून दूर होते. नामस्मरण हे एक प्रकारचे मानसिक आणि आध्यात्मिक कवच आहे. ते मनाला शुद्ध करते, सकारात्मक ऊर्जा देते आणि ईश्वराशी एकरूप होण्याची भावना निर्माण करते. हा अभंग केवळ शाब्दिक उच्चारण्याबद्दल नाही, तर नामाच्या माध्यमातून भगवंताशी मनापासून जोडले जाण्याबद्दल आहे.

उदाहरणासह: संत तुकाराम महाराजांना जेव्हा काही लोकांनी त्रास दिला, दगड मारले, तेव्हाही ते विठ्ठलाचेच नाम घेत राहिले. त्यांना कोणताही शारीरिक त्रास किंवा अपमानाची भीती वाटली नाही, कारण त्यांचे मन पूर्णपणे विठ्ठलाशी जोडले गेले होते. नामस्मरणाच्या सामर्थ्याने त्यांनी त्या दुःखावर मात केली. अनेक संतांनी आणि भक्तांनी आपला देह त्यागताना किंवा मोठ्या संकटात असतानाही भगवंताचे नाम सोडले नाही. त्यांना कळिकाळाचे भय वाटले नाही, कारण त्यांना माहीत होते की नामस्मरणाने त्यांना परमशांती मिळेल.

याचा अर्थ असा नाही की मृत्यू येणारच नाही; तर याचा अर्थ असा आहे की मृत्यूची संकल्पना आणि त्यासोबत येणारी भीती ही निरर्थक ठरते. जो नामात रमतो, तो जन्माच्या आणि मृत्यूच्या पलीकडच्या नित्य आणि शाश्वत आत्मस्वरूपाशी एकरूप होतो.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-18.07.2025-शुक्रवार.
===========================================