नियम-आधारित प्रणालींचा उदय आणि अस्त: अच्युत गोडबोले - 1-🤖💡🌐

[Atul Kaviraje]

नियम-आधारित प्रणालींचा उदय आणि अस्त: अच्युत गोडबोले यांच्या विचारांवर एक सखोल विवेचन 🤖💡🌐

नियम-आधारित प्रणाली (Rule-Based Systems) कृत्रिम बुद्धिमत्तेच्या (Artificial Intelligence - AI) सुरुवातीच्या आणि महत्त्वाच्या स्तंभांपैकी एक आहेत. अच्युत गोडबोले, त्यांच्या सखोल तांत्रिक ज्ञानासाठी आणि सोप्या भाषेसाठी ओळखले जातात, त्यांनी नेहमीच या प्रणालींच्या विकास, त्यांच्या मर्यादा आणि अखेरीस त्यांच्या अस्तावर प्रकाश टाकला आहे. चला, 10 प्रमुख मुद्द्यांमध्ये या प्रणालींचा उदय आणि अस्त समजून घेऊया.

नियम-आधारित प्रणालींचा उदय आणि अस्त: प्रमुख मुद्दे

नियम-आधारित प्रणालींची मूळ संकल्पना 💡
नियम-आधारित प्रणाली, नावाप्रमाणेच, पूर्वनिर्धारित नियम (rules) आणि तथ्यांवर (facts) आधारित असतात. हे नियम "जर-तर" (If-Then) संरचनेत असतात. उदाहरणार्थ, "जर ग्राहकाचे वय 60 वर्षांपेक्षा जास्त असेल आणि तो सेवानिवृत्त असेल, तर त्याला ज्येष्ठ नागरिक सवलत द्या." या प्रणालींना तज्ञ प्रणाली (Expert Systems) असेही म्हटले जात असे कारण त्या एखाद्या विशिष्ट क्षेत्रातील मानवी तज्ञांचे ज्ञान कोडित करत असत.
उदाहरण: वैद्यकीय निदानासाठी MYCIN प्रणाली. 🩺
प्रतीक: एक कायद्याचे पुस्तक 📖
इमोजी सारांश: 📚⚙️

प्रारंभिक यश आणि आशावाद ✨
1970 आणि 1980 च्या दशकात, नियम-आधारित प्रणालींनी विविध क्षेत्रांमध्ये उल्लेखनीय यश मिळवले. या प्रणाली अशा समस्या सोडवण्यास सक्षम होत्या जिथे ज्ञान स्पष्ट नियमांच्या रूपात व्यक्त केले जाऊ शकत होते. यामुळे AI क्षेत्रात प्रचंड आशावाद निर्माण झाला.
उदाहरण: DENDRAL (रसायनशास्त्रात रेणू संरचना ओळखण्यासाठी) आणि XCON (संगणक प्रणाली कॉन्फिगरेशनसाठी). 🧪💻
प्रतीक: वाढता आलेख 📈
इमोजी सारांश: 🚀🌟

ज्ञान प्राप्त करण्याची (Knowledge Acquisition) आव्हान 🤯
या प्रणालींचे सर्वात मोठे आव्हान ज्ञान प्राप्त करणे (Knowledge Acquisition) हे होते. तज्ञांकडून ज्ञान काढून ते नियमांमध्ये रूपांतरित करणे ही एक श्रमसाध्य, वेळखाऊ आणि त्रुटीप्रवण प्रक्रिया होती. अनेकदा, तज्ञ आपले ज्ञान स्पष्ट नियमांमध्ये व्यक्त करण्यास असमर्थ असत, ज्याला "ज्ञान संपादन बॉटलनेक" (Knowledge Acquisition Bottleneck) असे म्हटले जाते.
उदाहरण: एक अनुभवी डॉक्टर आपल्या अंतर्ज्ञानाने रुग्णाचे निदान करतो, परंतु तो ते अंतर्ज्ञान 100 नियमांमध्ये व्यक्त करू शकत नाही. 👨�⚕️❓
प्रतीक: गुंतागुंतीच्या तारा 🧶
इमोजी सारांश: 🤔 laborious 😥

जटिलता आणि देखभालीची समस्या 🕸�
नियमांची संख्या वाढत गेली, तसतशी प्रणालीची जटिलताही वाढत गेली. हजारो नियमांची देखभाल करणे, त्यात सुधारणा करणे किंवा नवीन नियम जोडणे अत्यंत कठीण झाले. एका नियमातील बदलामुळे संपूर्ण प्रणालीवर अनपेक्षित परिणाम होऊ शकत होता. याला "नियमांचे जाळे" म्हटले जाऊ शकते.
उदाहरण: एक सॉफ्टवेअर ज्याचा कोड इतका विशाल झाला आहे की त्याला समजणे आणि सुधारणे अशक्य आहे. 📉
प्रतीक: कोळ्याचे जाळे 🕷�
इमोजी सारांश: 🕸� complicated 😵�💫

अपवादांना हाताळण्यात अक्षमता 🚧
वास्तविक जगात, प्रत्येक नियमाला अपवाद असतात. नियम-आधारित प्रणाली अपवादांना प्रभावीपणे हाताळण्यात कमकुवत होत्या. प्रत्येक अपवादासाठी एक नवीन नियम तयार करावा लागत असे, ज्यामुळे प्रणाली आणखी जटिल होत असे आणि शेवटी निरुपयोगी बनत असे.
उदाहरण: "जर पाऊस पडत असेल, तर छत्री घ्या." पण जर तुम्ही कारमध्ये असाल, तर छत्रीची गरज नाही. हा अपवाद हाताळण्यासाठी अतिरिक्त नियमांची आवश्यकता असेल. ☔➡️🌂➡️🚗💨
प्रतीक: एक तुटलेली कडी 🔗
इमोजी सारांश: ❌ exceptions 🤦�♀️

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-20.07.2025-रविवार.
===========================================