श्रीमद्भगवद्गीता- अन्ये च बहवः शूरा मदर्थे त्यक्तजीविताः -

[Atul Kaviraje]

श्रीमद्भगवद्गीता-

अन्ये च बहवः शूरा मदर्थे त्यक्तजीविताः ।
नानाशस्त्रप्रहरणाः सर्वे युद्धविशारदाः ॥ १-९ ॥

अर्थ: आपण स्वतः (द्रोणाचार्य), भीष्म, कर्ण, युद्धात विजयी कृप, अश्वत्थामा, विकर्ण, तसेच सोमदत्ताचा पुत्र भूरिश्रवा, आणि इतरही अनेक शूरवीर आहेत, ज्यांनी माझ्यासाठी आपले प्राण द्यायला तयार आहेत. हे सर्व अनेक प्रकारची शस्त्रे चालवण्यात निपुण आणि युद्धकला जाणणारे आहेत.

थोडक्यात: दुर्योधन स्वतःच्या पक्षातील प्रमुख योद्ध्यांची नावे घेतो आणि त्यांच्या शौर्याचे वर्णन करतो. ⚔️

श्रीमद्भगवद्गीता – अध्याय १, श्लोक ९
(Shreemad Bhagavad Gita – Adhyay 1, Shlok 9)

श्लोक (Shloka):
अन्ये च बहवः शूरा मदर्थे त्यक्तजीविताः ।
नानाशस्त्रप्रहरणाः सर्वे युद्धविशारदाः ॥ १-९ ॥

🌸 श्लोकाचा अर्थ (Shlokacha Arth – Literal Meaning in Marathi):
अर्थ:
याशिवाय बरेचसे पराक्रमी वीरही आहेत, जे माझ्यासाठी आपले प्राण अर्पण करायला तयार आहेत. ते सर्वजण विविध अस्त्र-शस्त्रांनी सुसज्ज असून युद्धकलेचे तज्ञ आहेत.

🔍 सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth – Deep Meaning/Essence):
या श्लोकात दुर्योधनाने गुरु द्रोणाचार्यांसमोर आपल्या सेनाबळाची शौर्यदर्शक माहिती देताना हे शब्द उच्चारले आहेत. तो म्हणतो की, "हे द्रोणाचार्य, माझ्यासाठी जीव द्यायला तयार असलेले असे अनेक शूरवीर माझ्या बाजूने आहेत. हे सगळे युद्धात पारंगत असून विविध प्रकारची शस्त्रास्त्रे चालवण्यात निष्णात आहेत."

या ठिकाणी "मदर्थे त्यक्तजीविताः" म्हणजे "माझ्यासाठी प्राण देणारे" या शब्दांचा वापर, दुर्योधनाच्या आत्मविश्वासाबरोबरच त्याच्या गर्वाचीही झलक दाखवतो. त्याला वाटते की त्याच्या बाजूचे सर्व योद्धे केवळ त्याच्या हितासाठी लढणार आहेत.

🧠 प्रदिर्घ विवेचन (Pradirgh Vivechan – Extensive Elaboration):
दुर्योधनाच्या मनात एक प्रकारचा आत्मसंतोष आहे, कारण त्याच्या बाजूला केवळ संख्येने नव्हे तर गुणवत्तेनेही उत्तम योद्धे आहेत. या श्लोकात दुर्योधन जाणीवपूर्वक हे सांगत आहे की त्याच्याकडे केवळ एकट्या भीष्माचं बळ नाही, तर इतर अनेक शूरवीरही त्याच्या बाजूने उभे आहेत – जे जीवन त्यागायला तयार आहेत.

विशेष निरीक्षण:
मदर्थे त्यक्तजीविताः – हा शब्दप्रयोग दुर्योधनाच्या अहंकाराचा सूचक आहे. त्याला वाटते की हे सर्व योद्धे केवळ त्याच्या हितासाठी लढत आहेत, पण वस्तुस्थिती अशी होती की अनेकजण केवळ कर्तव्यनिष्ठा, नात्यांच्या बंधनामुळे किंवा राजकीय दबावामुळे तिथे होते.

नानाशस्त्रप्रहरणाः – हे दर्शवते की ती सेना फक्त मोठीच नाही, तर आधुनिक (त्या काळातील दृष्टीने), प्रशिक्षित आणि विविध शस्त्रास्त्रांनी सज्ज आहे.

युद्धविशारदाः – केवळ शस्त्रच नाही, तर युद्धनीती, रणधरणीचा अनुभव असलेले, कुशल सेनानी आहेत.

📚 उदाहरणासहित (Udaharanasahit):
उदाहरणार्थ, भीष्म, कर्ण, द्रोण, अश्वत्थामा, कृपाचार्य हे सर्व दुर्योधनाच्या बाजूने होते. यापैकी काही जण त्याचे हितचिंतक होते, तर काही नाइलाजाने तिथे होते. दुर्योधनाने यांचं अस्तित्व "माझ्यासाठी प्राण देणारे" असे म्हणून चित्रित केलं, पण त्यांचं वैयक्तिक मत काहीसं वेगळं होतं.

🔚 आरंभ, समारोप आणि निष्कर्ष (Arambh, Samarop, Nishkarsha):
✅ आरंभ:
श्रीगोंधळाच्या आधी, अर्जुन व पांडवांची सैन्ये समोरासमोर उभी आहेत. दुर्योधन आपल्या सेनेच्या सामर्थ्यावर गर्वाने भर भरून बोलतो.

🔁 समारोप:
दुर्योधन आपल्या बाजूच्या योद्ध्यांवर गर्व करतो. त्याला वाटते की हे सर्व माझ्या विजयासाठी प्राण पणाला लावतील. पण यामागे त्याचा अहंकारही आहे.

📌 निष्कर्ष:
ही ओळ दाखवते की बाह्य ताकद असली तरी अंतर्गत मनोवृत्ती (प्रामाणिकता, न्याय, धर्म) महत्वाची असते. दुर्योधनाच्या भाषणात आत्मविश्वास दिसतो, पण त्याच्या सेनाधिकाऱ्यांचा अंतःकरणातून पाठिंबा तितकासा नव्हता. शेवटी विजय सत्यधर्माच्या बाजूनेच होतो.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-20.07.2025-रविवार.
===========================================