श्रीमद्भगवद्गीता- श्लोक १०:- अपर्याप्तं तदस्माकं बलं भीष्माभिरक्षितम्-

[Atul Kaviraje]

श्रीमद्भगवद्गीता-

श्लोक १०:-

अपर्याप्तं तदस्माकं बलं भीष्माभिरक्षितम् ।
पर्याप्तं त्विदमेतेषां बलं भीमाभिरक्षितम् ॥ १-१० ॥

अर्थ: भीष्मांनी संरक्षित केलेले आमचे हे सैन्य अगणित आहे, तर भीमाने संरक्षित केलेले त्यांचे हे सैन्य मर्यादित आहे.

थोडक्यात: दुर्योधन स्वतःच्या सैन्याची श्रेष्ठता आणि पांडवांच्या सैन्याची कमी संख्या याबद्दल बोलतो. 🔢

🔷 श्रीमद्भगवद्गीता – अध्याय १ (अर्जुनविषादयोग)

श्लोक १०
अपर्याप्तं तदस्माकं बलं भीष्माभिरक्षितम् ।
पर्याप्तं त्विदमेतेषां बलं भीमाभिरक्षितम् ॥ १० ॥

🔸 श्लोकाचा शब्दशः अर्थ (Pratyek Shabdacha Arth)
अपर्याप्तम् – अपुरे, कमी पडणारे

तत् अस्माकं बलम् – आमचे सैन्यबल

भीष्म-अभिरक्षितम् – जे भीष्माचार्यांनी रक्षण केलेले आहे

पर्याप्तम् – पुरेसे, सक्षम

तु – परंतु

इदं एतेषां बलम् – हे पांडवांचे सैन्यबल

भीम-अभिरक्षितम् – जे भीमसेनाने संरक्षित केलेले आहे

🔸 श्लोकाचा सरळ अर्थ (SHLOK Artha in Marathi)
आमचे सैन्यबल भीष्माचार्यांनी रक्षण केले असले तरी ते अपुरे वाटते; परंतु पांडवांचे सैन्यभलतेच समर्थ वाटते कारण त्याचे रक्षण भीमसेन करत आहे.

🔸 श्लोकाचा सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth)
या श्लोकात धृतराष्ट्राचा सेनापती दुर्योधन, कौरवांच्या सैन्याची तुलना पांडवांच्या सैन्याशी करत आहे. भीष्माचार्यासारखा प्रचंड, अद्वितीय योद्धा आपल्या बाजूला असूनसुद्धा दुर्योधनाला आपल्या सैन्याबद्दल शंका वाटते. तो म्हणतो की, "आपले बल अपुरे आहे, कारण आपल्या बाजूला असलेले योद्धे एकमेकांवर विश्वास ठेवत नाहीत किंवा पूर्णपणे एकदिलाने लढण्यास तयार नाहीत."

याच्या उलट, पांडवांच्या सैन्यातील सहकार्य, एकता, आणि नेतृत्व (विशेषतः भीमाचा पराक्रम) दुर्योधनाच्या दृष्टिकोनातून अधिक प्रभावी वाटते.

हे विधान दुर्योधनाच्या अंतर्मनातील भीती, असुरक्षितता, आणि अस्थिरता दाखवते. जरी त्याच्याकडे संख्येने अधिक बल असेल, तरी त्याला मानसिक बलाचा आणि संघभावनेचा अभाव जाणवतो.

🔸 विस्तृत विवेचन (Vistrut ani Pradirgh Vivechan)

मानसिकता आणि आत्मविश्वास:
– श्लोकातील तुलना केवळ बाह्य शक्तीची नाही, तर आत्मविश्वासाची आहे.
– दुर्योधनाची ही भाषा त्याच्या आतल्या असुरक्षिततेचे द्योतक आहे.

भीष्म व भीम यांची तुलना:
– भीष्म हे श्रेष्ठ योद्धे असले तरी त्यांच्या मनात पांडवांबद्दल स्नेह होता.
– दुसरीकडे, भीमसेन हे पांडवांसाठी पूर्णपणे समर्पित, आक्रमक आणि रक्षण करण्यास कटिबद्ध योद्धा आहेत.

सैन्यशक्तीपेक्षा संघभावना महत्त्वाची:
– ही ओळ आपल्याला शिकवते की जरी तुम्ही बलाढ्य असलात, तरी संघटितता, आत्मविश्वास आणि समर्पण यांच्याशिवाय ते बल उपयोगी ठरत नाही.

🔸 उदाहरणासहित स्पष्टीकरण (Udaharan Sahit)
उदाहरणार्थ:

दोन संघ क्रिकेट खेळत आहेत. एकीकडे अनुभवी खेळाडू आहेत पण संघात एकोपा नाही. दुसऱ्या बाजूला थोडे कमी अनुभवी खेळाडू आहेत, पण त्यांच्यात परस्पर विश्वास आणि संघभावना आहे. विजय कोणी मिळवतो? – बहुतेक वेळा संघभावना असलेले संघच.

हीच स्थिती दुर्योधन आणि पांडवांमध्ये आहे.

🔸 आरंभ (Arambh)
श्रीमद्भगवद्गीतेच्या पहिल्या अध्यायात "अर्जुनविषादयोग" आहे. यात युद्धभूमीवर अर्जुनाचे मानसिक द्वंद्व मांडले आहे. याच दरम्यान, दुर्योधन आपल्या सेनापती (द्रोणाचार्य) समोर आपली चिंता व्यक्त करतो.

🔸 समारोप (Samarop)
दुर्योधनाला भीष्म यांच्यावर विश्वास असूनही त्याच्या बोलण्यात आत्मविश्वासाचा अभाव दिसतो. यामुळे तो पांडवांच्या बलशक्तीला अधिक परिणामकारक मानतो. हा श्लोक एक मानसिक दृष्टीकोन दर्शवतो – केवळ बाह्य शक्ती नाही, तर आतून मजबूत असणे महत्त्वाचे असते.

🔸 निष्कर्ष (Nishkarsha)
'बल' हे केवळ शारीरिक नसून मानसिक, नैतिक आणि संघटित असते.
कधी कधी शक्तिशाली व्यक्तीला सुद्धा शंकांनी ग्रासलेले असते, आणि अशा वेळी समर्पित, आत्मविश्वासी, आणि एकनिष्ठ संघ बलवान ठरतो. हे श्लोक आपल्याला शिकवतो की "आत्मविश्वास आणि एकता" हीच खरी ताकद आहे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-21.07.2025-सोमवार.
===========================================