संत सेना महाराज-विटेवर उभा जैसा लावण्याचा गाभा-1-

[Atul Kaviraje]

                          "संत चरित्र"
                         ------------

        संत सेना महाराज-

     विठ्ठलाविषयी अभंग-

वारकरी संप्रदायातील ज्ञानदेव-नामदेवकालीन संत व उत्तरकालीन सर्वच संतांनी श्रीविठ्ठलाविषयीचे माहात्म्य आपल्या अभंगांमधून व्यक्त केले आहे.

पंढरीचा विठ्ठल हेच मूलतः वारकऱ्यांचे आद्य दैवत आहे. त्याला ज्ञानदेवांनी 'कानडा विठ्ठलू' म्हणून गौरविले. तर संत नामदेवांनी "विटेवरी उभा दिनांचा वैवारी" असे संबोधून त्याला अवघ्या सामान्यांचा कैवारी म्हणले आहे. श्री संत नामदेव समकालीन संतांमध्ये सर्वांनीच विठ्ठलाचे महत्व त्याची भक्ती विशद केली आहे. ज्ञानदेवांपासून निळोबारायांपर्यंत भक्तांच्या श्रेणीमधील सर्वांना विठ्ठल जावडणारा, भावणारा विठ्ठल म्हणजे 'संतांचे माहेर' असाच अंतरीचा भाव, संत सेनाजी तर विठ्ठलाचे निःसीम भक्त, त्यांनी विठ्ठलाविषयी अनेक अभंग लिहिलेले आहेत. विठ्ठलाचे रूप वर्णन, महिमा, जिवीचा विसावा, विठ्ठलाचे स्वरूप, पंढरीचा राणा, पंढरीचा सखा लावण्याचा गाभा, पंढरीबाप सखा पांडुरंग यांसारख्या समर्पक शब्दांमधून पंढरीनाथाच्या, विठ्ठलमूर्तीच्या, रूपाचे वर्णन आपल्या अभंगरचनेतून केले आहे.

सावळ्या सुंदर अशा पांडुरंगाच्या चरणी माथा टेकवल्यास संपूर्ण काळजी, विवंचना नाहीशी होते, याचा प्रत्यय सेनाजीना आलेला आहे. म्हणून ते म्हणतात,

     "विटेवर उभा जैसा लावण्याचा गाभा।

     पायी ठेऊनिया माथा। अवधी वारिली चिंता ॥

     समाधान चिंता। डोळा श्रीमुख पाहता॥

     बहुजन्मी केला लाग। सेना देखे पांडुरंग॥"

संत सेना महाराज यांच्या अभंगाचा सखोल भावार्थ

प्रस्तावना (Introduction)

संत सेना महाराज हे वारकरी संप्रदायातील एक महत्त्वाचे संत कवी होते. त्यांचे अभंग हे भक्ती, शरणागती आणि पांडुरंगावरील निस्सीम प्रेमाचे उत्कृष्ट उदाहरण आहेत. प्रस्तुत अभंग हा त्यांच्या आंतरिक अनुभवाचे आणि विठ्ठलाच्या दर्शनाने प्राप्त झालेल्या परम समाधानाचे वर्णन करतो. या अभंगातून संत सेना महाराजांनी विठ्ठलाच्या स्वरूपाचे, त्याच्या दर्शनाने मिळणाऱ्या आनंदाचे आणि त्यातून सर्व चिंता कशा नाहीशा होतात, याचे अत्यंत मार्मिकपणे वर्णन केले आहे.

अभंगाचा प्रत्येक कडव्याचा अर्थ आणि विस्तृत विवेचन (Meaning and Extensive Elaboration of Each Stanza)

कडवे पहिले: "विटेवर उभा जैसा लावण्याचा गाभा।"
अर्थ (Meaning):
विटेवर उभा असलेला विठ्ठल जणू सौंदर्याचा, तेजाचा आणि लावण्याचा गाभा (essence) आहे.

विस्तृत विवेचन (Extensive Elaboration):
या ओळीतून संत सेना महाराजांनी विठ्ठलाच्या रूपाचे अत्यंत सुंदर आणि प्रभावी वर्णन केले आहे. 'विटेवर उभा' हे पंढरपूरच्या विठ्ठलाचे चिरपरिचित रूप आहे, जे भक्तांसाठी अत्यंत प्रिय आहे. विठ्ठल विटेवर उभा राहून जणू भक्तांना आपल्याकडे येण्यासाठी आवाहन करत आहे. 'लावण्याचा गाभा' म्हणजे सौंदर्य, तेज आणि आकर्षणाचा मूळ गाभा, सार किंवा आत्मा. विठ्ठलाचे रूप हे केवळ बाह्य सौंदर्य नसून, ते आध्यात्मिक आणि आंतरिक सौंदर्याचे प्रतीक आहे. त्याच्या दर्शनाने मन आणि आत्मा तृप्त होतो, कारण तो केवळ आकर्षक नाही तर परमानंदाचे स्रोत आहे. येथे 'लावण्य' हा शब्द केवळ शारीरिक सौंदर्यासाठी वापरला नसून, त्यात आध्यात्मिक तेज, शांती आणि पवित्रता यांचा समावेश आहे. विठ्ठलाचे हे रूप पाहिल्यावर भक्ताला परम समाधान मिळते आणि जीवनातील सर्व दुःखे विसरून जातात.
उदाहरणार्थ: जसा एखादा सुंदर फुलांचा गुच्छ पाहिल्यावर मन प्रसन्न होते, त्याचप्रमाणे विटेवरील विठ्ठलाचे रूप पाहून भक्ताला असीम आनंद आणि समाधान मिळते. ते रूप इतके मनमोहक आहे की, ते पाहिल्यावर इतर कोणत्याही गोष्टीची ओढ राहत नाही.

कडवे दुसरे: "पायी ठेऊनिया माथा। अवधी वारिली चिंता ॥"
अर्थ (Meaning):
विठ्ठलाच्या चरणी मस्तक ठेवल्यावर (संपूर्ण शरणागती पत्करल्यावर) माझ्या सर्व चिंता नाहीशा झाल्या.

विस्तृत विवेचन (Extensive Elaboration):
या ओळीतून संत सेना महाराजांनी शरणागतीचे महत्त्व आणि त्यातून मिळणारी मानसिक शांती स्पष्ट केली आहे. 'पायी ठेऊनिया माथा' म्हणजे पूर्णपणे शरणागती पत्करणे, अहंकार सोडून विठ्ठलाच्या चरणी लीन होणे. भारतीय संस्कृतीत, देवाच्या चरणी मस्तक ठेवणे हे नम्रता, भक्ती आणि पूर्ण विश्वासाचे प्रतीक मानले जाते. जेव्हा भक्त पूर्ण श्रद्धेने स्वतःला विठ्ठलाच्या चरणी अर्पण करतो, तेव्हा त्याच्या मनातील सर्व चिंता, भीती, संशय आणि दुःखे 'अवधी वारिली चिंता' म्हणजे पूर्णपणे नाहीशी होतात. याचा अर्थ असा की, जेव्हा आपण आपल्या समस्या आणि चिंता परमेश्वरावर सोपवतो, तेव्हा तो त्यांचा भार घेतो आणि आपल्याला मानसिकदृष्ट्या मुक्त करतो. ही केवळ तात्पुरती सुटका नसून, ती एक स्थायी आंतरिक शांती आहे जी भक्तीतून प्राप्त होते.
उदाहरणार्थ: जसे लहान मूल आईच्या कुशीत शिरल्यावर सर्व भीती विसरून सुरक्षितता अनुभवते, त्याचप्रमाणे भक्त विठ्ठलाच्या चरणी माथा टेकल्यावर जगातील सर्व चिंतांपासून मुक्त होऊन निर्भय आणि शांत होतो.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-21.07.2025-सोमवार.
===========================================