श्रीमद्भगवद्गीता- श्लोक ११: अयनेषु च सर्वेषु यथाभागमवस्थिताः-

[Atul Kaviraje]

श्रीमद्भगवद्गीता-

श्लोक ११:

अयनेषु च सर्वेषु यथाभागमवस्थिताः ।
भीष्ममेवाभिरक्षन्तु भवन्तः सर्व एव हि ॥ १-११ ॥

श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय १, श्लोक ११

अयनेषु च सर्वेषु यथाभागमवस्थिताः ।
भीष्ममेवाभिरक्षन्तु भवन्तः सर्व एव हि ॥ १-११ ॥

🔹 श्लोकाचा अर्थ (Pratyek Shlokacha Arth)
"तुम्ही सर्वजण आपापल्या ठिकाणी नीट प्रकारे उभे राहून, सर्व बाजूंनी आपापल्या भागात राहून, केवळ पितामह भीष्मांचे रक्षण करा."

🔹 सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth)
हा श्लोक दुर्योधनाने आपल्या सैन्यातील सर्व योद्ध्यांना उद्देशून बोललेला आहे. युद्धभूमीवर प्रत्यक्ष लढाई सुरू होण्यापूर्वी दुर्योधन आपल्या सैनिकांना सांगतो की, ते सर्वजण आपापल्या युद्धस्थानी (अयनेषु) योग्य प्रकारे उभे राहून, सर्व बाजूंनी पितामह भीष्मांचे रक्षण करावं. कारण भीष्म हे त्याच्या सेनापती आहेत आणि संपूर्ण सैन्याची प्रेरणा त्यांच्यामुळे आहे.

🔹 संपूर्ण विस्तृत व प्रदीर्घ विवेचन (Vistrut ani Pradirgh Vivechan)
दुर्योधनाला हे स्पष्टपणे ठाऊक आहे की पांडवांच्या बाजूला श्रीकृष्णासारखा रणनीतीकार आणि अर्जुनासारखा धनुर्धर आहे. अशा परिस्थितीत भीष्म हे त्याच्या सैन्याचे सर्वात मोठं सामर्थ्य आहेत. भीष्म पितामह वृद्ध असले तरी अद्याप अपराजित योद्धा आहेत. त्यांचं अस्तित्व हे दुर्योधनासाठी महत्त्वाचं आहे.

दुर्योधन इथे एक कुशल सेनापतीप्रमाणे व्यवहार करत आहे. तो सैन्याला एकत्रित करत आहे आणि त्यांच्या कर्तव्याची जाणीव करून देत आहे — "तुमचं मुख्य काम म्हणजे भीष्मांचे रक्षण करणं." हे रक्षण म्हणजे केवळ शरीररक्षण नाही, तर त्यांच्या अस्तित्वानेच संपूर्ण सैन्याला उर्जा मिळते, म्हणून त्यांचं संरक्षण हे विजयाच्या दृष्टीने अत्यंत महत्त्वाचं आहे.

🔹 आरंभ (Arambh)
या अध्यायात युद्धपूर्व स्थितीचे वर्णन आहे. दुर्योधन आपल्या सैन्याचे नियोजन करत आहे. त्याच्या संभाषणातून आपल्याला त्याची घबराट, चिंता आणि रणनीती दिसून येते.

🔹 समारोप (Samarop)
दुर्योधन आपल्या सर्व सेनाधिकाऱ्यांना एकसंध करतो आणि भीष्मांना एक 'शक्तीचे स्तंभ' मानून त्यांचे रक्षण करण्याचे आदेश देतो.

🔹 निष्कर्ष (Nishkarsha)
हे श्लोक नेतृत्वगुण, रणनीती, आणि संकटसमयी योग्य निर्णय घेण्याचे महत्त्व दर्शवतो.

यामधून हे लक्षात येते की, कोणतेही नेतृत्व म्हणजे केवळ अधिकार नव्हे, तर जबाबदारी आणि संसाधनांचे योग्य व्यवस्थापन असते.

🔹 उदाहरण (Udaharana Sahit)
उदाहरणार्थ, एखाद्या कंपनीचा CEO अत्यंत कुशल आणि अनुभवसंपन्न असेल, पण तो ज्या टीमवर अवलंबून आहे, ती जर त्याचे रक्षण (समर्थन, सहाय्य) करत नसेल, तर संपूर्ण यंत्रणा कोसळू शकते. तसंच, भीष्म हे दुर्योधनाच्या सैन्याचे CEO होते, आणि दुर्योधन त्यांना 'संरक्षित' ठेवून युद्ध जिंकण्याचा प्रयत्न करत आहे.

अर्थ: आपण सर्वजण, आपापल्या जागी व्यवस्थित उभे राहून, सर्व बाजूंनी भीष्म पितामहांचेच रक्षण करा.

थोडक्यात: दुर्योधन आपल्या सर्व योद्ध्यांना भीष्मांचे रक्षण करण्याचे आवाहन करतो. 💪

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-22.07.2025-मंगळवार.
===========================================