संत सेना महाराज-आम्हा हेचि अलंकार। कंठी हार तुळशीचे-2

[Atul Kaviraje]

                          "संत चरित्र"
                         ------------

        संत सेना महाराज-

कडवे दुसरे: "चित्ती चाड नाही। न धरू आणिकांची काही। सकल सुख त्याचे पायी। मिळे बैसलिया ठायी।"
अर्थ: आमच्या मनात इतर कशाचीही इच्छा नाही. आम्ही इतर कोणाचीही पर्वा करत नाही. सर्व सुख त्याच्या (विठ्ठलाच्या) चरणीच मिळते, जिथे आम्ही बसतो त्याच ठिकाणी.

विस्तृत विवेचन: या कडव्यात संत सेना महाराज यांनी सांसारिक आसक्तीचा पूर्णपणे त्याग केल्याचे सांगितले आहे. "चित्ती चाड नाही" म्हणजे त्यांच्या मनात भौतिक गोष्टींबद्दल, धन-संपत्तीबद्दल किंवा लौकिक सुखांबद्दल कोणतीही इच्छा किंवा आकर्षण नाही. त्यांची चित्तवृत्ती पूर्णपणे विठ्ठलचरणी लीन झाली आहे. "न धरू आणिकांची काही" यातून ते सांगतात की त्यांना इतर कोणाचीही भीती नाही, ते कोणाच्याही अधीन नाहीत, आणि त्यांना कोणाचीही चाकरी करण्याची किंवा कोणालाही प्रसन्न करण्याची गरज वाटत नाही. त्यांची निष्ठा केवळ विठ्ठलावर आहे.

या कडव्यातील सर्वात महत्त्वाचा भाग म्हणजे "सकल सुख त्याचे पायी। मिळे बैसलिया ठायी।" हे वाक्य. याचा अर्थ असा की, त्यांना खरे आणि शाश्वत सुख विठ्ठलाच्या चरणीच मिळते. हे सुख मिळवण्यासाठी त्यांना कुठेही भटकावे लागत नाही किंवा कोणतीही विशेष कर्मे करावी लागत नाहीत. ते "बैसलिया ठायी" म्हणजेच जिथे आहेत, त्याच ठिकाणी, त्याच क्षणी त्यांना विठ्ठलाच्या नामस्मरणाने आणि भक्तीने परमानंद प्राप्त होतो. यातून हे दिसून येते की, बाह्य परिस्थितीपेक्षा आंतरिक समाधान महत्त्वाचे आहे. जेव्हा मन विठ्ठलाशी जोडले जाते, तेव्हा शांतता आणि आनंद आपोआप प्राप्त होतो. उदाहरणार्थ, एखाद्या लहान मुलाला आपल्या आईच्या कुशीत जे समाधान मिळते, ते त्याला कितीही महागड्या खेळण्यांमध्ये मिळत नाही, त्याचप्रमाणे संत सेना महाराजांना विठ्ठलाच्या चरणी संपूर्ण जगाचे सुख गवसते.

कडवे तिसरे: "सेना म्हणे याविण काही मोक्ष मुक्ती चाड नाही ॥"
अर्थ: सेना महाराज म्हणतात की या (विठ्ठलभक्ती) शिवाय त्यांना मोक्ष किंवा मुक्तीचीही इच्छा नाही.

विस्तृत विवेचन: हा अभंगाचा कळस आहे. संत सेना महाराज अत्यंत स्पष्टपणे सांगतात की "याविण काही मोक्ष मुक्ती चाड नाही". 'याविण' म्हणजे 'या विठ्ठल नामाशिवाय' किंवा 'या विठ्ठल भक्तीशिवाय'. मोक्ष आणि मुक्ती हे हिंदू धर्मातील सर्वोच्च आध्यात्मिक ध्येय मानले जातात, जिथे आत्मा जन्म-मृत्यूच्या फेऱ्यातून मुक्त होतो. परंतु, संत सेना महाराजांसाठी विठ्ठलाची अखंड भक्ती आणि नामस्मरण हे मोक्ष आणि मुक्तीपेक्षाही श्रेष्ठ आहे. त्यांना मोक्ष किंवा मुक्ती हवी नाही, कारण त्यांना वाटते की मोक्ष मिळाल्यावर विठ्ठलाच्या नामस्मरणाचा आनंद त्यांना मिळणार नाही.

ही त्यांची पराकोटीची भक्ती दर्शवते, जिथे ते केवळ विठ्ठलाच्या सान्निध्यात राहण्याची इच्छा व्यक्त करतात, मग त्यासाठी त्यांना जन्म-मृत्यूच्या चक्रात पुन्हा का यावे लागले तरी चालेल. सेवा आणि भक्ती हीच त्यांच्यासाठी अंतिम मुक्ती आहे. यातून त्यांनी केवळ कर्मकांड आणि अंतिम मुक्तीच्या मागे न लागता, वर्तमानातच भक्तीचा आनंद उपभोगण्याची शिकवण दिली आहे. उदाहरणार्थ, ज्याप्रमाणे एखादा सच्चा प्रेमी आपल्या प्रेयसीच्या सान्निध्यात कायम राहण्याची इच्छा करतो, मग त्याला अन्य काहीही नको असते, त्याचप्रमाणे संत सेना महाराज विठ्ठलाच्या भक्तीतच आपले सर्वस्व मानतात आणि त्यापुढे त्यांना मोक्षही गौण वाटतो.

समारोप आणि निष्कर्ष
संत सेना महाराजांचा हा अभंग त्यांच्या उत्कट विठ्ठलभक्तीचे आणि सांसारिक अनासक्तीचे एक सुंदर दर्शन आहे. या अभंगातून त्यांनी नामस्मरणाचे महत्त्व, वैराग्याचे पालन आणि विठ्ठलाच्या चरणी सर्वसुख प्राप्त होते हा विचार मांडला आहे. त्यांच्यासाठी तुळशीची माळ हा अलंकार, विठ्ठलाचे नाम हा मंत्र आणि त्याचे दास्यत्व हीच सर्वात मोठी पदवी आहे.

या अभंगाचा मुख्य निष्कर्ष हा आहे की, खरे सुख आणि मुक्ती बाह्य वस्तू किंवा दूरच्या ध्येयांमध्ये नसून, ते आपल्या आंतरिक भक्तीत आणि ईश्वराशी असलेल्या आपल्या संबंधात आहे. संत सेना महाराजांनी हेच दाखवून दिले की, जेव्हा आपले मन पूर्णपणे भगवंताशी संलग्न होते, तेव्हा आपल्याला इतर कोणत्याही गोष्टीची गरज भासत नाही. हा अभंग आजही आपल्याला भौतिक सुखांच्या मागे धावण्याऐवजी आंतरिक शांती आणि आध्यात्मिक समाधानाकडे वळण्याची प्रेरणा देतो. ही शिकवण आपल्याला जीवनातील अनावश्यक धावपळ थांबवून, आत्मचिंतन आणि नामस्मरणाद्वारे खरे समाधान प्राप्त करण्याचा मार्ग दाखवते.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-22.07.2025-मंगळवार.
===========================================