संत सेना महाराज-बुडतो भवसागरी। मज काढी बा मुरारी-2

[Atul Kaviraje]

                          "संत चरित्र"
                         ------------

        संत सेना महाराज-

३. "करी जतन ब्रिदावली। वागविशी ते सांभाळी॥"
अर्थ: तू जी बिरुदावली (म्हणजे 'भक्तवत्सल', 'दीनबंधू' इत्यादी नावे) धारण करतोस, तिचे रक्षण कर. तू जे वचन (भक्तांचे रक्षण करण्याचे) पाळतोस, ते कायम ठेव.

विवेचन: या कडव्यात संत सेना महाराज परमेश्वराच्या प्रसिद्ध गुणांचा आणि त्याच्या प्रतिज्ञांचा आधार घेऊन त्याला आठवण करून देतात की त्याने आपल्या नावाचे आणि प्रतिज्ञेचे पालन करावे. 'बिरुदावली' म्हणजे परमेश्वराची ती नावे जी त्याच्या गुणांचे वर्णन करतात, जसे की 'भक्तवत्सल', 'पतितपावन', 'दीनबंधू', 'तारक' इत्यादी. परमेश्वर नेहमीच आपल्या भक्तांचे रक्षण करतो, दीनांना आधार देतो आणि पतित जीवांचा उद्धार करतो, अशी त्याची ख्याती आहे. संत सेना महाराज याच ख्यातीचा उल्लेख करून म्हणतात की, हे परमेश्वरा, तू ज्या नावाने ओळखला जातोस, त्याचे रक्षण कर. जर तू मला या संकटातून बाहेर काढले नाहीस, तर तुझ्या 'भक्तवत्सल' या बिरुदावलीला तडा जाईल.

'वागविशी ते सांभाळी' याचा अर्थ आहे की तू जे काही वचन पाळतोस, जी प्रतिज्ञा करतोस (म्हणजे भक्तांचे रक्षण करण्याची), ती तू सांभाळ. परमेश्वराने भगवद्गीतेत म्हटले आहे की, "यदा यदा हि धर्मस्य..." (जेव्हा जेव्हा धर्माचा ऱ्हास होतो, तेव्हा तेव्हा मी अवतार घेतो आणि साधूंचे रक्षण करतो). संत सेना महाराज याच आश्वासनाची आठवण करून देत आहेत. ही एक प्रकारची गोड तक्रार आहे, ज्यात भक्त परमेश्वराला त्याच्या स्वतःच्याच वचनांची आठवण करून देऊन आपले कार्य करून घेण्याचा प्रयत्न करत आहे.
उदाहरणार्थ, एखाद्या राजाने लोकांना 'मी तुमच्या रक्षण करीन' असे वचन दिले असेल, आणि लोक अडचणीत असताना तो ते पाळत नसेल, तर त्याच्या वचनाला अर्थ राहणार नाही. तसेच, संत सेना महाराज परमेश्वराला त्याच्या भक्तसंरक्षण करण्याच्या प्रतिज्ञेची आठवण करून देत आहेत.

४. "मी महादोषी चांडाळ। सेना म्हणे तू दयाळ॥"
अर्थ: मी (सेना) एक मोठा दोषी आणि चांडाळासारखा आहे (अधम आहे), पण (तरीही) तू दयाळू आहेस.

विवेचन: हे अभंगाचे अंतिम कडवे असून, ते संत सेना महाराजांच्या परमोच्च नम्रतेचे आणि आत्मनिवेदनाचे प्रतीक आहे. ते स्वतःला 'महादोषी चांडाळ' असे संबोधतात. 'चांडाळ' हा शब्द त्याकाळी समाजातील सर्वात खालच्या, अस्पृश्य मानल्या जाणाऱ्या व्यक्तीसाठी वापरला जात होता, ज्याला अत्यंत तुच्छ मानले जाई. संत सेना महाराज स्वतःला एवढे हीन आणि पापी मानतात की त्यांना वाटते की ते उद्धार मिळवण्यास पात्र नाहीत. ही त्यांची खरी नम्रता आहे, जिथे ते स्वतःच्या मर्यादा आणि दोष कबूल करतात. कोणताही अहंकार न ठेवता, ते स्वतःला सर्वात नीच मानतात.

परंतु, या आत्मनिंदेसोबतच ते परमेश्वराच्या गुणांचा गौरव करतात. 'सेना म्हणे तू दयाळ' या वाक्यातून ते परमेश्वराच्या असीम दयेवर आणि करुणेवर भर देतात. जरी मी कितीही मोठा दोषी असलो, कितीही पापी असलो, तरी तू मात्र दयाळू आहेस आणि त्यामुळेच माझा उद्धार होऊ शकतो, असा त्यांचा दृढ विश्वास आहे. ही एक अशी अवस्था आहे जिथे भक्त स्वतःच्या पात्रतेचा विचार न करता केवळ परमेश्वराच्या दयेवर अवलंबून असतो. ही केवळ औपचारिक नम्रता नाही, तर ती भक्ताच्या अंतर्मनातून आलेली सच्ची कबुली आहे, जी त्याला भगवंताच्या दयेसाठी अधिक पात्र बनवते.
उदाहरणार्थ, एक आजारी माणूस डॉक्टरांकडे जातो आणि म्हणतो, "मी खूप गंभीर आहे, पण तुम्हीच मला बरे करू शकता." त्याचप्रमाणे, संत सेना महाराज स्वतःला महादोषी मानूनही, परमेश्वराच्या दयेवर पूर्ण विश्वास ठेवतात.

समारोप
संत सेना महाराजांचा हा अभंग त्यांच्या गाढ भक्तीचे, निस्सीम शरणागतीचे आणि परमेश्वराच्या दयेवरील अटूट विश्वासाचे एक सुंदर उदाहरण आहे. या अभंगातून त्यांनी स्वतःची दीनता, असहाय्यता आणि पापीपणा प्रांजळपणे कबूल केला आहे. त्याचबरोबर, त्यांनी परमेश्वराच्या 'माउली' रूपाला, त्याच्या 'बिरुदावली'ला आणि त्याच्या 'दयाळू' स्वभावाला आवाहन केले आहे. या अभंगाचा मुख्य संदेश हा आहे की, मनुष्य कितीही पापी असला तरी, जर त्याने परमेश्वराकडे पूर्ण श्रद्धेने आणि नम्रतेने शरणागती पत्करली, तर परमेश्वर त्याला निश्चितपणे तारतो.

निष्कर्ष
संत सेना महाराजांचा हा अभंग आपल्याला हे शिकवतो की, भगवंताच्या कृपेसाठी आपली पात्रता नव्हे, तर आपली आर्तता आणि शरणागती महत्त्वाची आहे. संसाररूपी सागरातून तरून जाण्यासाठी, आपल्या आंतरिक दोषांवर मात करण्यासाठी आणि परमेश्वराशी एकरूप होण्यासाठी, आपल्याला स्वतःला पूर्णपणे त्याच्या चरणी समर्पित करणे आवश्यक आहे. हा अभंग केवळ मराठी साहित्यातील एक उत्कृष्ट नमुना नसून, तो साधकांसाठी एक प्रेरणास्थान आहे, जे त्यांना भगवंताच्या असीम दयेची आणि त्याच्या कृपाळूपणाची आठवण करून देतो.

(संत सेना अ० क्र० ६७) अशा या विठ्ठलाकडून असामान्य सुखाची प्राप्ती होती. या मिळणाऱ्या सुखापुढे मला मोक्षमुक्ती इतर कशाचीही पर्वा नाही. इतका मी विठोबाचा दास आहे. तसेच सेनाजी भवसागरातून वर काढण्याची विनंती विठ्ठलाला करतात. आयुष्यात विठ्ठलच महत्त्वाचा आहे. कारण या देहाचा कोणालाच भरवसा नाही. 'धनसंपत्ती पाही। हि तो राहील ठायी।

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-23.07.2025-बुधवार.
===========================================