श्रीमद्भगवद्गीता- श्लोक १३:- ततः शङ्खाश्च भेर्यश्च पणवानकगोमुखाः-

[Atul Kaviraje]

श्रीमद्भगवद्गीता-

श्लोक १३:-

ततः शङ्खाश्च भेर्यश्च पणवानकगोमुखाः ।
सहसैवाभ्यहन्यन्त स शब्दस्तुमुलोऽभवत् ॥ १-१३ ॥

श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय १, श्लोक १३
(Shreemad Bhagavad Gita - Adhyay 1, Shloka 13)

श्लोकः
ततः शङ्खाश्च भेर्यश्च पणवानकगोमुखाः ।
सहसैवाभ्यहन्यन्त स शब्दस्तुमुलोऽभवत् ॥ १३ ॥

श्लोकाचा अर्थ (Pratyek Shlokacha Arth – Literal Translation in Marathi):

तेव्हा शंख, भेरी, पणवे, नक्कारे आणि गोमुख हे वाद्ये
अचानक आणि एकाचवेळी वाजविली गेली, आणि त्या आवाजाने प्रचंड गोंधळ उडाला.

सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth – Deep Essence in Marathi):
या श्लोकामध्ये युद्धाच्या प्रारंभाची तीव्र आणि उत्साहपूर्ण तयारी दर्शवली आहे. कौरव पक्षातील सैन्यांनी आपल्या आपल्या वाद्यांचे आवाज करत एकाच वेळी युद्धाची तयारी दर्शवली. या वाद्यांच्या गजरामुळे एक प्रचंड आणि गगनभेदी आवाज झाला. त्या आवाजाने जणू काही संपूर्ण रणांगण थरारून गेले.

हा श्लोक युद्धाच्या पार्श्वभूमीतील एक महत्त्वाचा क्षण अधोरेखित करतो. शंख, भेरी, पणवे, गोमुख यांसारख्या पारंपरिक भारतीय वाद्यांद्वारे सैनिकांची मनोबल वाढवण्याचा प्रयत्न केला जातो. अशा प्रकारे हा आवाज केवळ शारीरिकच नव्हे तर मानसिक युद्धाचीही सुरुवात दर्शवतो.

प्रदीर्घ विवेचन (Vistrut Vivechan – Elaborated Explanation in Marathi):

"ततः" (तेव्हा):
श्लोक १२ मध्ये भीष्मांनी शंख वाजविला. त्यानंतर इतर सर्व वाद्यंही वाजवली गेली हे या श्लोकातून स्पष्ट होते.

"शङ्खाः, भेर्यः, पणवानक, गोमुखाः":
ही पारंपरिक वाद्यं युद्धाच्या प्रारंभासाठी वाजवली जात.

शंख – शुभ संकेत व विजयाची अपेक्षा दर्शवणारे

भेरी – मोठा नगारा, सैन्याला उर्जित करणारा

पणवा, अनक – लयबद्ध गजर करत सेना सजग करण्यासाठी

गोमुख – गोमुखासारख्या आकाराचे वाद्य

"सहसा एव अभ्यहन्यन्त":
अचानक एकाच वेळी ही वाद्यं वाजविण्यात आली. यावरून सैन्य किती सुसज्ज आणि सुसंघटित होते याचे संकेत मिळतात.

"स शब्दः तुमुलः अभवत्":
त्या वाद्यांच्या गजरामुळे जो आवाज झाला, तो प्रचंड आणि कर्णकर्कश होता. 'तुमुल' म्हणजे अत्यंत गोंगाटयुक्त, ध्वनीने पूर्ण.

उदाहरणासहित स्पष्टीकरण (Udaharana Sahit):

जसे आजच्या काळात सैन्यातील संचलनाच्या वेळी बँड वाजवला जातो किंवा युद्धाच्या आधी 'war siren' वाजतो – त्याचप्रमाणे तेव्हा पारंपरिक वाद्यांचा एकाचवेळी उपयोग करून एक अद्वितीय युद्धगर्जना निर्माण केली जात असे.
हा गोंगाट फक्त उत्साह वाढवणारा नव्हता, तर शत्रूला मानसिकदृष्ट्या हादरवणारा होता.
हे वाद्य युद्धासाठी मानसिक तयारीचा भाग होते.

आरंभ (Arambh – Introduction):
हा श्लोक भगवद्गीतेच्या पहिल्या अध्यायातील एक अत्यंत दृश्यात्मक वर्णन देणारा श्लोक आहे. युद्धाच्या वातावरणाचा ध्वनिमय आणि भावनिक आरंभ यातून प्रकट होतो.

समारोप (Samarop – Conclusion):
कौरव सैन्याची ताकद, संघटितपणा, आणि तयारी याचे प्रभावी चित्रण या श्लोकातून केले आहे. त्यांनी एकजूट दाखवून गगनभेदी आवाज निर्माण केला, ज्याने युद्धाच्या वातावरणात जोरकस ऊर्जा भरली.

निष्कर्ष (Nishkarsha – Inference):
हा श्लोक आपणास शिकवतो की कोणतीही कृती करण्यापूर्वी मानसिक तयारी आणि प्रेरणा आवश्यक असते. सामूहिक मनोबल हे कोणत्याही लढाईत सर्वात मोठे शस्त्र ठरते. ध्वनी, गजर आणि एकत्रित कृतीने सेन्याचे मनोबल वाढते आणि विजयाची बीजे पेरली जातात.

अर्थ: त्यानंतर शंख, नगारे, रणशिंगे, ढोल आणि गोमुख (तुतारी) असे अनेक वाद्ये एकदम वाजले, आणि तो आवाज अत्यंत भयंकर (गगनभेदी) होता.

थोडक्यात: दोन्ही सैन्यातून युद्धासाठी अनेक वाद्ये वाजवली जातात. 🥁📢

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-24.07.2025-गुरुवार.
===========================================