संत सेना महाराज-उपमन्य आधि धरू। स्मरणे तरले निर्धारू-1

[Atul Kaviraje]

                          "संत चरित्र"
                         ------------

        संत सेना महाराज-

माणसाच्या जीवनाचे सार्थक करावयाचे असेल तर पांडुरंगाला शरण जा. जे जे भक्त पांडुरंगास शरण गेले, त्यांच्या आयुष्याचे कल्याण झाले, ज्यांनी पुराणांचा वेदांचा अभ्यास केला, त्यांचा अभ्यास वाया गेला, त्यांचे जीवन निरर्थक गेले, ज्यांनी विठ्ठलाचे चिंतन केले. त्यांचे जीवन सार्थकी लागले.

     "उपमन्य आधि धरू। स्मरणे तरले निर्धारू।

     प्रल्हाद तरला। स्मरता नरहरी पावला॥"

संत सेना महाराजांच्या अभंगाचा सखोल भावार्थ

"उपमन्य आधि धरू। स्मरणे तरले निर्धारू।
प्रल्हाद तरला। स्मरता नरहरी पावला॥"

संत सेना महाराजांचा हा अभंग भक्तीच्या सामर्थ्यावर, विशेषतः नामास्मरणाच्या (नामस्मरणाच्या) महतीवर प्रकाश टाकतो. या अभंगातून संत सेना महाराज हे स्पष्ट करतात की, परमेश्वराचे नामस्मरण हे केवळ दुःखातून मुक्ती देत नाही, तर ते परमेश्वर प्राप्तीचा एक निश्चित आणि सोपा मार्ग आहे. या अभंगाच्या प्रत्येक कडव्याचा अर्थ आणि त्याचे विस्तृत विवेचन खालीलप्रमाणे आहे.

आरंभ (Introduction)
आपल्या भारतीय संस्कृतीत आणि संत परंपरेत नामस्मरणाला अनन्यसाधारण महत्त्व दिले गेले आहे. संतांनी वेगवेगळ्या अभंगांमधून आणि दोह्यांमधून भगवंताचे नामस्मरण किती प्रभावी आहे, हे वेळोवेळी सांगितले आहे. संत सेना महाराज हे वारकरी संप्रदायातील एक महत्त्वाचे संत कवी होते. त्यांचे अभंग साधे, सोपे आणि सरळ असले तरी ते गहन अर्थाने भरलेले असतात. प्रस्तुत अभंग हा नामस्मरणाच्या सामर्थ्याचे उत्तम उदाहरण आहे. या अभंगातून संत सेना महाराज उपमन्यू आणि प्रल्हाद या दोन महान भक्तांची उदाहरणे देऊन नामस्मरणाने त्यांना कसे तारले हे स्पष्ट करतात.

प्रत्येक कडव्याचा अर्थ आणि विस्तृत विवेचन

पहिले कडवे: "उपमन्य आधि धरू। स्मरणे तरले निर्धारू।"
अर्थ:
या ओळीचा अर्थ असा आहे की, आपण सर्वप्रथम उपमन्यूचे (उपमन्यूचे) उदाहरण घेऊया. त्याने केवळ देवाचे स्मरण (स्मरण) करून, म्हणजे त्याच्या नावाचा जप करून, निश्चितपणे संकटातून मुक्ती मिळवली.

विस्तृत विवेचन:
उपमन्यूची कथा ही पुराणांमध्ये प्रसिद्ध आहे. उपमन्यू हा व्याघ्रपादाचा मुलगा. त्याला लहानपणी दुधाची तीव्र इच्छा होती, पण त्याच्या आईकडे त्याला देण्यासाठी दूध नव्हते. तिने त्याला शंकराच्या दुधाचे महत्त्व सांगितले आणि शंकराची आराधना करायला सांगितले. उपमन्यूने दृढनिश्चयाने तपश्चर्या केली आणि शंकराचे नामस्मरण केले. त्याच्या या निस्सीम भक्तीने शंकर प्रसन्न झाले आणि त्याला क्षीरसागरच प्राप्त झाला. या कथेवरून संत सेना महाराज असे सांगतात की, उपमन्यूने केवळ देवाचे नामस्मरण केले आणि त्या नामस्मरणाच्या (नामस्मरणाच्या) बळावरच त्याला आपल्या इच्छेची पूर्तता झाली आणि तो संकटातून (दुधाच्या अभावातून) तरून गेला. येथे 'निर्धारू' या शब्दाचा अर्थ 'निश्चितपणे' किंवा 'खात्रीने' असा होतो, जो नामस्मरणाच्या प्रभावीपणावर भर देतो. उपमन्यूच्या कथेचे उदाहरण देऊन संत सेना महाराज हे दर्शवतात की, भगवंताचे नामस्मरण हे कोणत्याही संकटावर मात करण्याचे एक प्रभावी साधन आहे. आपल्या मनापासून केलेल्या स्मरणाने देव नक्कीच मदतीला धावून येतो.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-24.07.2025-गुरुवार.
===========================================