असं का होतं? आपल्याला जांभई का येते? 🥱

[Atul Kaviraje]

असं का होतं? आपल्याला जांभई का येते? 🥱

जांभई देणे ही एक सामान्य आणि अनेकदा संसर्गजन्य क्रिया आहे, जी आपण सर्वजण अनुभवतो. जरी ती झोप किंवा कंटाळवाणेपणाशी संबंधित असली तरी, जांभई येण्यामागची वैज्ञानिक कारणे अधिक गुंतागुंतीची आणि मनोरंजक आहेत. चला, आपल्याला जांभई का येते ते सविस्तरपणे जाणून घेऊया.

१. जांभई म्हणजे काय?
जांभई (Yawning) म्हणजे तोंड पूर्णपणे उघडून आणि खोल श्वास आत घेऊन फुफ्फुसे पूर्णपणे भरणे, त्यानंतर हवा हळू हळू बाहेर सोडणे. ही एक अनैच्छिक क्रिया आहे, जी सहसा काही सेकंद टिकते.

२. मेंदूला थंड करणे (Brain Cooling Hypothesis)
सर्वात प्रचलित सिद्धांतांपैकी एक म्हणजे जांभई ही मेंदूला थंड करण्याचा एक मार्ग आहे. जेव्हा आपला मेंदू जास्त गरम होतो (उदाहरणार्थ, जेव्हा आपण थकलेले असतो किंवा आपली झोप पूर्ण नसते), तेव्हा जांभई घेतल्याने थंड हवा आत येते, ज्यामुळे मेंदूपर्यंत पोहोचणाऱ्या रक्ताचे तापमान कमी होते आणि अशा प्रकारे मेंदूचे तापमान कमी होते.

३. ऑक्सिजनची कमतरता किंवा कार्बन डायऑक्साइड वाढणे
एक जुना सिद्धांत असा होता की जांभई शरीरातील ऑक्सिजनच्या कमतरतेची किंवा कार्बन डायऑक्साइडच्या पातळीत वाढीची प्रतिक्रिया आहे. तथापि, आधुनिक संशोधनाने हा सिद्धांत मोठ्या प्रमाणात नाकारला आहे. विविध ऑक्सिजन आणि कार्बन डायऑक्साइडच्या पातळीवर केलेल्या अभ्यासांमध्ये जांभईच्या वारंवारतेत महत्त्वपूर्ण फरक दिसला नाही.

४. शारीरिक थकवा आणि झोप
जांभई अनेकदा थकवा आणि झोप येण्याचे संकेत देते. जेव्हा शरीर झोपेची तयारी करत असते किंवा झोपेतून जागे होत असते, तेव्हा मेंदूची क्रिया मंदावते. जांभई या संक्रमण काळात मेंदूला अधिक सक्रिय करण्याचा एक मार्ग असू शकते.

५. सतर्कता वाढवणे (Arousal Theory)
काही संशोधकांचा असा विश्वास आहे की जांभई शरीराची सतर्कता वाढवण्यास मदत करते. हे मेंदूतील रक्त प्रवाह वाढवून आणि मज्जासंस्थेला उत्तेजित करून केले जाते, विशेषतः जेव्हा आपण नीरस किंवा एकसारख्या कामांमध्ये गुंतलेले असतो.

६. कानाच्या दाबाला संतुलित करणे (Ear Pressure Equalization)
उंचीतील बदलांदरम्यान (उदा. विमानात किंवा पर्वतांवर), जांभई घेतल्याने मध्य कानातील दाब संतुलित होण्यास मदत होते. हे कानाच्या आत आणि बाहेर हवेचा दाब समान करून होते.

७. संसर्गजन्य स्वरूप (Contagious Yawning)
जांभईच्या सर्वात विचित्र वैशिष्ट्यांपैकी एक म्हणजे तिचे संसर्गजन्य स्वरूप. कोणालातरी जांभई देताना पाहणे किंवा त्याबद्दल विचार करणे देखील आपल्याला जांभई देण्यास प्रवृत्त करू शकते. हे अनेकदा सहानुभूती आणि सामाजिक संबंधांशी संबंधित असते, जिथे आपले न्यूरॉन्स (मिरर न्यूरॉन्स) इतरांच्या भावनांची नक्कल करतात.

८. ताण आणि चिंता
काही प्रकरणांमध्ये, ताण किंवा चिंतेच्या परिस्थितीतही जांभई येऊ शकते. हे शरीराची एक अनैच्छिक प्रतिक्रिया असू शकते जी ताण कमी करण्याचा किंवा शरीराला शांत करण्याचा प्रयत्न करते.

९. औषधे आणि वैद्यकीय स्थिती
काही औषधे (उदा. अँटीडिप्रेसंट) किंवा काही वैद्यकीय स्थिती (उदा. स्ट्रोक, मायग्रेन किंवा निद्रा विकार) देखील जास्त जांभईचे कारण बनू शकतात. जर जांभई असामान्यपणे सतत किंवा जास्त प्रमाणात येत असेल, तर डॉक्टरांचा सल्ला घेणे योग्य आहे.

१०. उत्क्रांतीचा उद्देश
जांभईचा नेमका उत्क्रांतीचा उद्देश अजूनही चर्चेचा विषय असला तरी, असे मानले जाते की ते गटातील सतर्कतेच्या समन्वयात भूमिका बजावू शकते, जिथे एका सदस्याची जांभई इतरांनाही सतर्क करू शकते. हे एक सामूहिक अनुकूल वर्तन असू शकते.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-26.07.2025-शनिवार.
===========================================