श्रीमद्भगवद्गीता- श्लोक १५-१९:- पाञ्चजन्यं हृषीकेशो देवदत्तं धनञ्जयः-

[Atul Kaviraje]

श्रीमद्भगवद्गीता-

श्लोक १५-१९:-

पाञ्चजन्यं हृषीकेशो देवदत्तं धनञ्जयः ।
पौण्ड्रं दध्मौ महाशङ्खं भीमकर्मा वृकोदरः ॥ १-१५ ॥

श्रीमद्भगवद्गीता – अध्याय १, श्लोक १५
(श्लोक: १.१५)

श्लोक (Devanagari):
पाञ्चजन्यं हृषीकेशो देवदत्तं धनञ्जयः ।
पौण्ड्रं दध्मौ महाशङ्खं भीमकर्मा वृकोदरः ॥ १५ ॥

🔸 श्लोकाचा शब्दशः अर्थ (Shlokacha Shabdashah Arth):
हृषीकेशः – श्रीकृष्ण

पाञ्चजन्यं – श्रीकृष्णाचा शंखाचे नाव

धनञ्जयः – अर्जुन

देवदत्तं – अर्जुनाचा शंख

भीमकर्मा – भीम (पराक्रमी कार्य करणारा)

वृकोदरः – भीमाचे दुसरे नाव

पौण्ड्रं – भीमाचा शंख

महाशङ्खं – महान/प्रचंड आवाज असलेला शंख

दध्मौ – वाजविला

🔸 श्लोकाचा साधा अर्थ (Sopas Arth):
श्रीकृष्णांनी 'पाञ्चजन्य' नावाचा शंख फुंकला, अर्जुनाने 'देवदत्त' नावाचा शंख वाजवला आणि पराक्रमी भीमाने 'पौण्ड्र' नावाचा महान शंख वाजविला.

🔸 सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth):
या श्लोकामध्ये युद्धास सुरुवात होण्याच्या पूर्वीच्या क्षणांचे वर्णन आहे. शंखध्वनी ही युद्धाची पूर्वचिन्हे दर्शवणारी एक पारंपरिक पद्धत होती. पांडवांचे प्रमुख योद्धे म्हणजे श्रीकृष्ण (जो अर्जुनाचा सारथी आहे), अर्जुन आणि भीम – या तिघांनी आपापले शंख वाजवले.

या शंखांच्या आवाजामुळे संपूर्ण युद्धभूमी दणाणून गेली आणि शत्रूंच्या मनात भीती निर्माण झाली. यातून त्यांचे आत्मविश्वास आणि युद्धासाठीचा निर्धार प्रकट होतो.
श्रीकृष्णाच्या 'पाञ्चजन्य', अर्जुनाच्या 'देवदत्त' आणि भीमाच्या 'पौण्ड्र' या शंखांची नावे त्यांच्या वैयक्तिक वैशिष्ट्ये आणि सामर्थ्य दर्शवतात.

🔸 विस्तृत विवेचन (Vistrut Vivechan):
हृषीकेश – श्रीकृष्णाचे नाव:
'हृषीकेश' म्हणजे इंद्रियांचे स्वामी. श्रीकृष्ण हे अर्जुनाचे सारथी असूनही ते संपूर्ण युद्धाच्या नियंत्रणात आहेत. इंद्रियांवर प्रभुत्व ठेवणारा व्यक्तीच योग्य निर्णय घेऊ शकतो, हे सूचित होते.

धनंजय – अर्जुन:
'धनंजय' म्हणजे धन (विजय) मिळवणारा. अर्जुन हा पांडवांचा मुख्य योद्धा आहे. तो सदैव धर्मासाठी लढतो आणि विजयी होतो.

भीमकर्मा वृकोदर – भीम:
'भीमकर्मा' म्हणजे विशाल व महाकाय कार्य करणारा. 'वृकोदर' म्हणजे ज्याचे पोट लांडग्याच्या पोटासारखे मोठे आहे – भीमाच्या खाण्याच्या सवयीला दिलेले उपनाम. त्याची ताकद आणि रणकौशल याचे प्रतीक म्हणजे त्याचा शंख 'पौण्ड्र'.

शंखाचा आवाज – मानसिक युद्धाची सुरुवात:
शंख वाजवण्याने मानसिक प्रभाव टाकला जातो. मित्रांमध्ये उत्साह आणि शत्रूंमध्ये भीती निर्माण करणे हे यामागचे प्रमुख उद्दिष्ट आहे. शंखनाद हा आत्मविश्वासाचा आणि धार्मिक भावनेचा द्योतक आहे.

🔸 उदाहरणासहित विवेचन (Udaharanasahit Vivechan):
उदा.:
शिवाजी महाराज युद्धाच्या आधी रणशिंग फुंकत. त्या आवाजामुळे मावळ्यांमध्ये उत्साह निर्माण होत असे आणि शत्रूंच्या मनात घबराट. याच प्रकारे, गीतेतील या श्लोकात शंखनाद केवळ परंपरेचा भाग नसून मानसिक रणनीतीचा भाग आहे.

🔸 निष्कर्ष (Nishkarsha):
शंखध्वनी हा शारीरिक लढाईची सुरुवात असली तरी त्यामागे मानसिक आणि आध्यात्मिक अर्थ आहे. कृष्णाचे 'हृषीकेश' नाव, अर्जुनाचे 'धनंजय' हे नाव आणि भीमाची 'भीमकर्मा वृकोदर' अशी ओळख – हे सगळे त्यांची पात्रता, कर्तृत्व आणि धर्मासाठीची सज्जता दर्शवते.

🔸 समारोप (Samarop):
या श्लोकात श्रीकृष्ण आणि पांडवांचा धर्मासाठी लढण्याचा निश्चय, त्यांची शक्ती आणि शौर्य, तसेच युद्धाच्या पूर्वतयारीचे चित्र स्पष्ट होते. शंखांचा नाद हा केवळ आवाज नसून एक प्रकारचा धर्मयुद्धाचा उद्घोष आहे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-26.07.2025-शनिवार.
===========================================