संत सेना महाराज-बुडतो भवसागरी। मज काढी, बा मुरारी-1

[Atul Kaviraje]

                          "संत चरित्र"
                         ------------

        संत सेना महाराज-

     आत्मपर अभंग-

सेनाजींनी आत्मपर अभंगात विठ्ठलाच्या भेटीसाठी व्याकूळता व्यक्त करून स्वतःच्या चुका प्रांजळपणे कबुल करून, त्यांनी त्यांची भावस्थिती व्यक्त केली आहे. या आत्मपर अभंगांमधून घडणारा जिव्हाळ्याच्या व भक्तिभावाचा आविष्कार हा सेना महाराजांच्या अभंगांचा विशेष आहे. अशा अभंगातून सेनाजी अंतःकरणाची अवस्था, विठ्ठल दर्शनाची ओढ, उत्कटतेने व्यक्त करतात. आपल्या अंगी असलेल्या दोषांची प्रांजळता स्पष्टपणे व्यक्त करून विनम्रपणे, विनयाने विठ्ठलाजवळ शरण जातात. 'सेना पापाचा पुतळा। तुज शरणजी दयाळा॥' असे म्हणून विठ्ठलाला जवळ घेण्याची विनंती करतात. परमेश्वर हा दयाळू असून तो भक्तांच्या चुका हृदयात घालून त्याला आपल्याजवळ करतो. विठ्ठल हा कल्पवृक्ष आहे. वात्सल्यमूर्ती आहे. असे आत्मप्रगटीकरण सेना विठ्ठलापुढे व्यक्त करतात.

"बुडतो भवसागरी। मज काढी, बा मुरारी॥

आता न मारी भार काही। माझा पाही माऊली॥

करी जतन ब्रीदावळी। वागविशी ते सांभाळी ॥

मी महादोषी चांडाळ। सेना म्हणे तू दयाळ॥"

संत सेना महाराजांच्या अभंगाचा सखोल भावार्थ

संत सेना महाराज यांचा हा अभंग भक्ताची दीनता, देवावरील दृढ विश्वास आणि त्याच्या कृपेची आर्त याचना दर्शवतो. संसारात गुरफटलेल्या जिवाला भगवंताशिवाय दुसरा कोणताही आधार नाही, ही भावना या अभंगातून अत्यंत प्रभावीपणे व्यक्त होते.

अभंगाचा आरंभ
संत सेना महाराज, वारकरी संप्रदायातील एक महत्त्वाचे संत कवी, यांनी आपल्या अभंगातून परमेश्वरावरील निस्सीम भक्ती व्यक्त केली आहे. प्रस्तुत अभंग हा त्यांच्या आंतरिक तळमळीचे आणि देवाप्रती असलेल्या अनन्य भक्तीचे प्रतीक आहे. संसाररूपी भवसागरात बुडत असलेल्या जिवाला वाचवण्यासाठी त्यांनी 'मुरारी'ला म्हणजेच विठ्ठलाला आर्त साद घातली आहे. हा अभंग म्हणजे केवळ काही ओळी नाहीत, तर एका भक्ताच्या हृदयातील करुण पुकार आहे, जो परमेश्वराच्या दयेची आणि कृपेची याचना करतो.

प्रत्येक कडव्याचा अर्थ आणि विस्तृत विवेचन

१. "बुडतो भवसागरी। मज काढी, बा मुरारी॥"
अर्थ: मी संसाररूपी भवसागरात बुडत आहे, हे मुरारी (देवा), मला त्यातून बाहेर काढ.

विस्तृत विवेचन: हे कडवे भक्ताच्या असहाय्यतेचे आणि परमेश्वरावरील पूर्ण शरणागतीचे उत्तम उदाहरण आहे. 'भवसागर' ही संकल्पना हिंदू धर्मात अत्यंत महत्त्वाची आहे. ती जन्मा-मृत्यूच्या चक्राला, संसारातील मोह-माया, दुःख आणि बंधनांना सूचित करते. मनुष्य या भवसागरात स्वतःच्या कर्मांमुळे आणि वासनांमुळे गुरफटून जातो. त्याला यातून बाहेर पडण्याचा मार्ग दिसत नाही. अशा वेळी तो परमेश्वराला 'मुरारी' (मुर नावाच्या राक्षसाचा वध करणारा, म्हणजे वाईट शक्तींचा नाश करणारा) असे संबोधून मदतीसाठी हाक मारतो. जसे एखादा मनुष्य समुद्रात बुडत असताना जीव वाचवण्यासाठी कासावीस होतो, त्याचप्रमाणे भक्त संसारिक अडचणी, मोह आणि दुःखे यांच्या गर्तेत सापडल्याने व्याकुळ झाला आहे आणि देवाला मदतीसाठी विनवतो आहे. येथे, परमेश्वरच एकमेव तारणहार आहे, ही दृढ श्रद्धा व्यक्त होते. उदाहरणार्थ, एखादा व्यक्ती कर्जाच्या खाईत पूर्णपणे बुडाला असेल आणि त्याला त्यातून बाहेर पडण्याचा कोणताही मार्ग दिसत नसेल, तेव्हा तो ज्याप्रकारे एखाद्या सामर्थ्यवान व्यक्तीकडे मदतीची याचना करतो, त्याचप्रमाणे संत सेना महाराज या संसारसागरातून बाहेर पडण्यासाठी परमेश्वराला विनवत आहेत.

२. "आता न मारी भार काही। माझा पाही माऊली॥"
अर्थ: आता मला आणखी भार सहन होणार नाही. हे माझ्या माऊली (आईप्रमाणे प्रेमळ देवा), माझ्याकडे लक्ष दे.

विस्तृत विवेचन: या कडव्यात भक्ताची सहनशक्ती संपल्याची भावना आणि देवावरील त्याचे मातृवत प्रेम व्यक्त होते. 'आता न मारी भार काही' म्हणजे संसारातील दुःख, चिंता, अपेक्षा आणि मोह यांचा भार मला असह्य झाला आहे. यापुढे तो सहन करण्याची माझी शक्ती राहिलेली नाही. 'माऊली' हे संबोधन देवावरील अपार प्रेम, विश्वास आणि ममत्व दर्शवते. ज्याप्रमाणे एक लहान बाळ आपल्या आईजवळ सर्व दुःख आणि अडचणी मोकळेपणाने सांगते आणि आईवर पूर्ण विश्वास ठेवते की ती त्याला प्रत्येक संकटातून वाचवेल, त्याचप्रमाणे संत सेना महाराज देवाला आपली माऊली मानून त्याच्याकडे मदतीची याचना करत आहेत. देवाला आई संबोधून भक्त त्याची करुणा, दयाळूपणा आणि संरक्षण करण्याची क्षमता अधोरेखित करतो. याचा अर्थ असा की, ज्याप्रकारे आई आपल्या मुलावर कितीही संकटे आली तरी त्याला सोडून देत नाही, त्याचे रक्षण करते, त्याचप्रकारे देवही आपल्या भक्तावर कितीही संकटे आली तरी त्याला सोडून देणार नाही, तो त्याचे रक्षण करेल, हा विश्वास या ओळीतून प्रकट होतो.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-28.07.2025-सोमवार.
===========================================