श्रीमद्भगवद्गीता- श्लोक १८:- द्रुपदो द्रौपदेयाश्च सर्वशः पृथिवीपते-

[Atul Kaviraje]

श्रीमद्भगवद्गीता-

श्लोक १८:-

द्रुपदो द्रौपदेयाश्च सर्वशः पृथिवीपते ।
सौभद्रश्च महाबाहुः शङ्खान्दध्मुः पृथक्पृथक् ॥ १८ ॥

श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय १, श्लोक १८
श्लोक:
द्रुपदो द्रौपदेयाश्च सर्वशः पृथिवीपते ।
सौभद्रश्च महाबाहुः शङ्खान्दध्मुः पृथक् पृथक् ॥ १८ ॥

🌼 आरंभ (Role & Setting):
हा श्लोक श्रीमद्भगवद्गीतेच्या पहिल्या अध्यायातील आहे — "अर्जुनविषाद योग". या अध्यायात युद्धाची पार्श्वभूमी उभी केली जाते. या श्लोकात पांडव पक्षातील आणखी काही प्रमुख योद्धे आपल्या शंखांचे आवाज युद्धासाठी देत आहेत. त्या शंखनादामुळे वातावरण अधिकच गगनभेदी आणि संघर्षमय होत आहे.

🌿 श्लोकाचा शब्दशः अर्थ (Pratyek Shlokacha Arth):
द्रुपदः – द्रुपद राजा (द्रौपदीचे वडील)

द्रौपदेयाः च – द्रौपदीचे पुत्र (पंचपांडवांचे पुत्र)

सर्वशः – सर्व जण

पृथिवीपते – हे पृथ्वीचे अधिपती (धृतराष्ट्राला उद्देशून)

सौभद्रः – सुभद्रेचा पुत्र म्हणजे अभिमन्यू

महाबाहुः – बलवान बाहू असलेला

शङ्खान् दध्मुः – शंख फुंकले

पृथक् पृथक् – वेगवेगळे, स्वतंत्रपणे

🌻 भावार्थ (Sakhol Bhavarth):
हे पृथ्वीचे अधिपती (धृतराष्ट्र)! राजा द्रुपद, त्याचे नातू म्हणजे द्रौपदीचे पाचही पुत्र आणि सुभद्रेचा पराक्रमी पुत्र अभिमन्यू — या सर्वांनी आपापले शंख जोरात आणि स्वतंत्रपणे फुंकले. त्यांच्या या शंखनादाने युद्धभूमी पुन्हा एकदा धगधगली. प्रत्येक योद्ध्याचा उत्साह, शौर्य आणि आत्मविश्वास यातून प्रकट होत आहे.

🔍 विस्तृत विवेचन (Vistrut Vivechan):
या श्लोकात गीतेत उल्लेख केलेले प्रमुख योद्धे हे पांडव पक्षातील दुसऱ्या स्तरातील पण महत्त्वाचे आणि प्रभावी योद्धे आहेत.

राजा द्रुपद – पांडवांचा सासरा, शस्त्रविद्येत पारंगत, विद्वान राजा.

द्रौपदेय (पंच पुत्र) – द्रौपदी आणि पाच पांडवांचे पुत्र. त्यांचं युद्धकौशल्य आणि प्रशिक्षण अश्वत्थाम्यासारख्या योद्ध्याच्या मृत्यूला कारणीभूत ठरते.

सौभद्र (अभिमन्यू) – अर्जुन व सुभद्रेचा पराक्रमी पुत्र. त्याचा शौर्य प्रसंग विशेषतः चक्रव्यूह भेदणे, इतिहासात अजरामर आहे.

या श्लोकाद्वारे युद्धाच्या तयारीचा एक मानसिक आणि प्रतीकात्मक संदेश मिळतो — प्रत्येक योद्धा सजग आहे, त्याची शस्त्रसज्जता ही फक्त शरीराने नाही, तर मनानेही आहे. शंखनाद केवळ परंपरा नव्हे, तर एक मानसिक रणसंग्रामाची उद्घोषणा आहे.

🎯 निष्कर्ष (Nishkarsha):
शंखनादाचे वर्णन म्हणजे युद्धपूर्व मानसिक स्थैर्य, आत्मविश्वास आणि एकजूट दर्शवणारे दृश्य. पांडव पक्षातील लहान व तरुण योद्धे सुद्धा युद्धासाठी किती समर्पित आणि उत्साही होते, हे यातून स्पष्ट होते. शंख फुंकणे हे केवळ शस्त्रसज्जतेचे चिन्ह नसून, ते धैर्य, धर्मासाठी लढण्याची जिद्द आणि शत्रूवर मानसिक दडपण आणण्याचे प्रभावी माध्यमही आहे.

🔔 उदाहरण (Udaharan):
जसे आजच्या काळात राष्ट्राध्यक्ष किंवा सेनापती युद्ध सुरू होण्यापूर्वी राष्ट्रगीत वाजवून सैन्याला प्रेरणा देतात, तसेच या शंखनादांचे कार्य होते. हे योद्धे जणू म्हणत आहेत — "आम्ही युद्धासाठी सिद्ध आहोत, आमचं मनोबल उंच आहे."

🏁 समारोप (Samarop):
या श्लोकामध्ये गीतेने पुन्हा एकदा युद्धभूमीवरचे मानसिक चित्र स्पष्ट केले आहे. शंखध्वनी हा आवाज नसून एक प्रतीक आहे — धर्माच्या रक्षणासाठी, न्यायासाठी आणि स्वधर्मासाठी उभे असलेल्या वीरांचा आत्मविश्वास.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-29.07.2025-मंगळवार.
===========================================