श्रीमद्भगवद्गीता- श्लोक १९:- स घोषो धार्तराष्ट्राणां हृदयानि व्यदारयत् -

[Atul Kaviraje]

श्रीमद्भगवद्गीता-

श्लोक १९:-

स घोषो धार्तराष्ट्राणां हृदयानि व्यदारयत् ।
नभश्च पृथ्वीं चैव तुमुलो व्यनुनादयन् ॥ १९ ॥

अर्थ: श्रीकृष्णानी पाञ्चजन्य, अर्जुनाने देवदत्त आणि भयानक कर्मे करणाऱ्या भीमाने पौंड्र नावाचा महाशंख वाजवला. कुंतीपुत्र राजा युधिष्ठिराने अनंतविजय नावाचा शंख, नकुलाने सुघोष आणि सहदेवाने मणिपुष्पक नावाचे शंख वाजवले. त्याचप्रमाणे, श्रेष्ठ धनुर्धर काशिराज, महारथी शिखंडी, धृष्टद्युम्न, विराट, अजिंक्य सात्यकि, द्रुपद, द्रौपदीचे सर्व पुत्र आणि महाबली सुभद्रानंदन अभिमन्यु या सर्वांनीही आपापले शंख वाजवले. त्या शंखनादाने आकाश आणि पृथ्वी यांनाही भरून टाकणारा तो भयंकर आवाज ऐकून धृतराष्ट्रपुत्रांची हृदये विदीर्ण झाली.

थोडक्यात: पांडवांच्या बाजूच्या प्रमुख योद्ध्यांनीही आपले शंख वाजवले, ज्याचा आवाज ऐकून कौरवांना भय वाटले. 🎺💔

श्रीमद्भगवद्गीता – अध्याय १ (अर्जुनविषादयोग)
श्लोक १९:

स घोषो धार्तराष्ट्राणां हृदयानि व्यदारयत् ।
नभश्च पृथ्वीं चैव तुमुलो व्यनुनादयन् ॥ १९ ॥

🌺 श्लोकाचा शब्दश: अर्थ (Pratyek Shlokacha Arth):
स घोषः – तो आवाज

धार्तराष्ट्राणां – धृतराष्ट्राच्या पुत्रांचा (कौरवांचा)

हृदयानि व्यदारयत् – हृदयाचा चिरफाड करणारा (भेदक) झाला

नभः च पृथ्वीं च एव – आकाश व पृथ्वी दोन्ही

तुमुलः व्यनुनादयन् – प्रचंड आवाजाने गडगडून नादित केला

🌼 सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth):
या श्लोकात भगवान श्रीकृष्णाने आणि पांडवांच्या सैन्याने केलेल्या शंखनादाचे प्रभावी वर्णन केले आहे. तो शंखनाद इतका प्रचंड होता की त्याने केवळ वातावरणच नादमय केलं नाही, तर कौरवांच्या मनात भय निर्माण केलं. त्यांचे मनोबल खचवून टाकले.

हा आवाज इतका जोरदार व प्रभावी होता की आकाश आणि पृथ्वी दोन्ही त्या नादाने दुमदुमून गेले. असा गगनभेदी शंखनाद पांडवांच्या सैन्याच्या आत्मविश्वासाचे प्रतीक होता आणि दुसरीकडे कौरवांच्या मनात अस्थिरता, भीती आणि असुरक्षितता निर्माण करणारा ठरला.

🪷 प्रस्तावना (Arambh):
श्रीमद्भगवद्गीतेच्या पहिल्या अध्यायात अर्जुनाचे युद्धाप्रती मनोधैर्य डळमळीत होण्यापूर्वीची संपूर्ण पार्श्वभूमी उभी केली जाते. या श्लोकात युद्ध आरंभ होण्याआधीची स्थिती आणि दोन्ही पक्षांमधील मानसिक अवस्था याचे सूक्ष्म चित्रण आहे.

🌟 विस्तृत विवेचन (Vistrut ani Pradirgh Vivechan):

ध्वनीचा परिणाम:
शंखनाद हा केवळ एक परंपरा नव्हे, तर मानसिक ताकद दर्शवणारा एक शक्तिशाली माध्यम असतो. पांडव पक्षातील वीर योद्धे, विशेषतः श्रीकृष्ण, अर्जुन, भीम, युधिष्ठिर, नकुल-सहदेव यांनी केलेला शंखनाद अत्यंत सामर्थ्यशाली आणि भीषण होता.

कौरवांवर परिणाम:
या घोषाचा परिणाम असा झाला की कौरव सैन्याचे मनोबल डळमळीत झाले. त्यांच्या अंतर्मनात एक भय निर्माण झाले. 'हृदयानि व्यदारयत्' म्हणजे त्यांच्या हृदयाला एक भयकारी धक्का बसला.

नैतिक अर्थ:
हे दाखवते की मानसिक दृढता आणि आत्मविश्वास केवळ शारीरिक शक्तीपेक्षा कितीतरी प्रभावी असते. पांडवांचे मनोबल उच्च होते, कारण त्यांच्यासोबत धर्म, सत्य आणि श्रीकृष्ण होते.

ध्वनीचे वैश्विक परिणाम:
"नभश्च पृथ्वीं चैव" – या शब्दांमधून त्या ध्वनीचा अवकाश आणि भूतलावर झालेला प्रभाव स्पष्ट होतो. हे केवळ युध्दाची सुरुवात नव्हे, तर धर्मयुद्धाचा आवाज होता.

🌻 उदाहरण:
समजा दोन क्रिकेट संघ सामन्याच्या आधी मैदानात एकत्र आले. एक संघ आत्मविश्वासाने, एकतेने आणि उत्साहाने गाणं म्हणतो, त्यांचा आवाज अख्ख्या स्टेडियमला व्यापून टाकतो. दुसऱ्या संघाच्या मनात नुसता तो आवाज ऐकून आधीच दबाव येतो. याचप्रमाणे, हा शंखनाद कौरव सैन्याच्या मनावर भितीचा पहिला ठसा उमटवतो.

🌿 समारोप (Samarop):
शंखनाद हा फक्त एक युद्धसंदेश नव्हता, तर मानसिक युद्धाची सुरुवात होती. पांडवांचे शौर्य, एकता आणि धर्मासाठी लढण्याची वृत्ती त्या आवाजात प्रकट होत होती. कौरवांच्या हृदयात आधीच कमकुवतपणा होता; हा शंखनाद त्याच्या अधिक स्पष्ट पुरावा ठरला.

🌺 निष्कर्ष (Nishkarsha):
या श्लोकातून आपण शिकू शकतो की युद्ध कोणतेही असो – मानसिक असो किंवा प्रत्यक्ष – त्यात आत्मविश्वास, नीतीमूल्ये आणि दृढनिश्चय अत्यंत महत्त्वाचे असतात. त्याचा प्रभाव शत्रूवर केवळ कृतीनेच नाही, तर आपल्या ऊर्जेने आणि आवाजानेही होतो.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-30.07.2025-बुधवार.
===========================================