श्रीमद्भगवद्गीता- श्लोक २०:- अथ व्यवस्थितान्दृष्ट्वा धार्तराष्ट्रान्कप ध्वजः-

[Atul Kaviraje]

श्रीमद्भगवद्गीता-

श्लोक २०:-

अथ व्यवस्थितान्दृष्ट्वा धार्तराष्ट्रान्कप ध्वजः ।

प्रवृत्ते शस्त्रसम्पाते धनुरुद्यम्य पाण्डवः ॥ २० ॥

हृषीकेशं तदा वाक्यमिदमाह महीपते ॥

श्रीमद्भगवद्गीता – अध्याय १, श्लोक २०
(श्लोक संख्येचा सखोल भावार्थ, विस्तृत विवेचन, उदाहरणांसहित)

श्लोक:
अथ व्यवस्थितान्दृष्ट्वा धार्तराष्ट्रान्कपिध्वजः ।
प्रवृत्ते शस्त्रसम्पाते धनुरुद्यम्य पाण्डवः ॥
हृषीकेशं तदा वाक्यमिदमाह महीपते ॥

श्लोकाचा शब्दशः अर्थ (Pratyek Shabdacha Arth):
अथ – मग / त्यानंतर

व्यवस्थितान् दृष्ट्वा – व्यवस्थितपणे उभे असलेले पाहून

धार्तराष्ट्रान् – धृतराष्ट्रपुत्र (कौरव)

कपिध्वजः – ज्याच्या रथावर कपि (हनुमान) ध्वज आहे, म्हणजेच अर्जुन

प्रवृत्ते शस्त्रसम्पाते – युद्धासाठी शस्त्रसंपात (शस्त्रांचा मारा) सुरू होत असताना

धनुः उद्यम्य – धनुष्य उचलून

पाण्डवः – पांडव अर्जुन

हृषीकेशं – हृषीकेश (भगवान श्रीकृष्ण)

तदा वाक्यम् इदम् आह – तेव्हा हे वाक्य म्हणाला

महीपते – हे राजा (धृतराष्ट्राला उद्देशून)

सरळ मराठी अर्थ (SHLOK Arth):
मग, कौरव सैन्याची नीट मांडणी पाहून, कपिध्वज (अर्जुन), युद्ध सुरू होण्याच्या वेळी धनुष्य उचलून, पांडव अर्जुनाने हृषीकेश (श्रीकृष्ण) यांना हे वाक्य सांगितले.

सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth):
हा श्लोक महाभारत युद्धाच्या अगदी प्रारंभ क्षणातील एक महत्त्वाचा टप्पा दाखवतो. अर्जुनाने कौरवांच्या सैन्याची अचूक मांडणी पाहून, त्याचे मन अधिकच गांभीर्याने भरले. कपिध्वज हा विशेष उल्लेख श्री हनुमानाच्या उपस्थिति आणि अर्जुनाच्या वीरतेचा निर्देश करतो.

शस्त्रसंपात म्हणजे प्रत्यक्ष युद्ध सुरू होण्याची वेळ आली होती. अशा वेळी अर्जुनाने आपले धनुष्य उचलले. ही कृती युद्धासाठी सज्ज होण्याची आहे. पण अर्जुन आता फक्त रणधीर नाही, तर एक विचारशील, भावनाशील मानव आहे.

तो श्रीकृष्णाशी काही बोलणार आहे – हृषीकेश, ज्याचा अर्थ आहे 'इंद्रियांचा स्वामी' – म्हणजेच जो अर्जुनाच्या मनःस्थितीचा साक्षी आणि मार्गदर्शक होणार आहे.

विस्तृत विवेचन (Vistrut ani Pradirgh Vivechan):
या श्लोकात 'धार्तराष्ट्रान्' म्हणजे कौरवांच्या रचनेबाबत उल्लेख आहे. युद्धात दोन्ही सैन्य उभे राहिले असून, त्यांचा आत्मविश्वास, सामर्थ्य, आणि मांडणी अर्जुन पाहतो.

या प्रसंगी अर्जुन एकटाच नाही. त्याच्या रथात स्वयं भगवान श्रीकृष्ण रथ चालवत आहेत. कपिध्वज म्हणजे रथावर हनुमंताचा ध्वज आहे – हे एक शुभचिन्ह आहे, परंतु त्याही परिस्थितीत अर्जुनाची मनःस्थिती अस्वस्थ होत आहे.

त्याने श्रीकृष्णाला काहीतरी विचारायचं ठरवलं आहे. या वाक्यापूर्वी युद्धसज्जतेचा संदर्भ दिला आहे, पण आताच अर्जुन एक वेगळा विचार मांडणार आहे.

हा क्षण म्हणजे "कर्माच्या रणभूमीवर द्वंद्वाच्या प्रारंभाची गाठ" – अर्जुन रणासाठी उभा आहे, पण त्याच्या मनात भावनिक वादळ उठत आहे.

नैतिक आणि आध्यात्मिक दृष्टीकोनातून:
हा श्लोक आपल्याला कर्म, जबाबदारी आणि अंतर्मनातील संघर्ष याबद्दल अंतर्मुख होण्याची प्रेरणा देतो.
अर्जुन धनुष्य उचलतो, म्हणजेच आपल्या कर्तव्यासाठी सज्ज होतो, पण पुढच्याच क्षणी विचार करतो, म्हणजेच अंधपणे युद्धात शिरत नाही – हीच माणूस म्हणून त्याची उंची आहे.

उदाहरणासहित विश्लेषण (Udaharan Sahit):
उदाहरणार्थ, एखाद्या व्यक्तीने न्यायासाठी कोर्टात खटला भरावा, पण प्रत्यक्ष साक्षी देताना त्याच्या मनात येईल – "आपण आपल्याच नात्यातील व्यक्तींविरुद्ध बोलतोय का?"
असेच अर्जुनाला वाटते – तो युद्धासाठी सज्ज असला, तरी आता त्याच्या मनात भावनिक संघर्ष उभा राहतो आहे.

आरंभ, समारोप आणि निष्कर्ष (Arambh, Samarop, Nishkarsha):
आरंभ: युद्धाचा क्षण जवळ आलेला आहे. अर्जुन सज्ज आहे, पण त्याच्या मनात भावनिक लाट उठते.

समारोप: अर्जुन हृषीकेशाला काही विचारण्यास सिद्ध होतो – ही "गीतेची" सुरुवात आहे.

निष्कर्ष: प्रत्येक कर्म करणाऱ्याच्या जीवनात असा क्षण येतो, जेव्हा निर्णय घेण्याआधी आपण आपल्या मनाशी आणि आपल्या मार्गदर्शकाशी संवाद साधतो.

हा श्लोक म्हणजे श्रीमद्भगवद्गीतेतील तत्त्वज्ञानाचा प्रवेशद्वार आहे.
पुढील श्लोकांमध्ये अर्जुनाचे संभ्रम स्पष्ट होतील आणि भगवान श्रीकृष्ण त्यावर प्रकाश टाकतील.

अर्थ: हे महाराज धृतराष्ट्रा, त्यानंतर, शस्त्रप्रहार सुरू होणार आहेत हे पाहून, कपिध्वज अर्जुन (ज्याच्या रथावर हनुमानाचा ध्वज होता) धृतराष्ट्रपुत्रांना (कौरवांना) युद्धासाठी सज्ज झालेले पाहून, आपले धनुष्य उचलून भगवान श्रीकृष्णांना हे वाक्य म्हणाला.

थोडक्यात: युद्ध सुरू होण्यापूर्वी, अर्जुन आपले धनुष्य उचलतो आणि श्रीकृष्णांना काहीतरी सांगतो. 🏹🚩

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-31.07.2025-गुरुवार.
===========================================