श्रीमद्भगवद्गीता- श्लोक २१:- हृषीकेशं तदा वाक्यमिदमाह महीपते-

[Atul Kaviraje]

श्रीमद्भगवद्गीता-

श्लोक २१:

अर्जुन उवाच-

हृषीकेशं तदा वाक्यमिदमाह महीपते ॥
सेनयोरुभयोर्मध्ये रथं स्थापय मेऽच्युत ॥ २१ ॥

🌼 श्लोक (श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय १, श्लोक २१)
अर्जुन उवाच —
हृषीकेशं तदा वाक्यमिदमाह महीपते ।
सेनयोरुभयोर्मध्ये रथं स्थापय मेऽच्युत ॥ २१ ॥

🪷 श्लोकाचा शब्दशः अर्थ (Pratyek Shlokacha Arth):
अर्जुन उवाच — अर्जुन म्हणाला,

हृषीकेशं — श्रीकृष्णाला (जो इंद्रियांचा स्वामी आहे),

तदा वाक्यम् इदम् आह — त्या वेळी हे वाक्य बोलला,

महीपते — (हे) राजन (धृतराष्ट्रा),

सेनयोः उभयोः मध्ये — दोन्ही सैन्यांच्या मध्ये,

रथं स्थापय — रथ उभा करा (स्थापित करा),

मेऽच्युत — हे अच्युत (श्रीकृष्णा)!

🌟 सखोल भावार्थ (Deep Essence):
या श्लोकात अर्जुन श्रीकृष्णाला विनंती करतो की, दोन्ही सैन्यांमध्ये माझा रथ उभा करा. ही विनंती साधी वाटली तरी यामध्ये एक गूढ आणि गहिरा अर्थ दडलेला आहे.

अर्जुनाने श्रीकृष्णाला "हृषीकेश" म्हणून संबोधले आहे. हृषीकेश म्हणजे इंद्रियांचा स्वामी. याचा अर्थ असा की, अर्जुन आपल्या मनोवृत्तीवर, इंद्रियांवर प्रभुत्व असलेल्या भगवंताच्या मार्गदर्शनाची इच्छा व्यक्त करतो आहे.

"मेऽच्युत" — अच्युत म्हणजे जो कधीही पतन पावणार नाही, स्थिर आहे, चिरंतन आहे. अशा स्थिर व्यक्तिमत्त्वाकडून अर्जुन युद्धासारख्या अस्थिर, घातक स्थितीत मार्गदर्शन मागतो.

📖 विस्तृत विवेचन (Vistrut Vivechan):

🔹 आरंभ (Introduction):
ही गीतेतील एक अत्यंत महत्त्वाची घडी आहे. युद्धाच्या सुरुवातीस, अर्जुन युद्धभूमीवर अस्वस्थ झालेला आहे. त्याच्या मनात भावनिक संघर्ष चालू आहे. तो आपली मनस्थिती जाणून घेण्यासाठी, पुढे काय करायचं याचा निर्णय घेण्यासाठी भगवंताकडे वळतो.

🔹 मुख्य आशय (Main Analysis):
अर्जुन स्वतः उत्तम योद्धा असूनही, श्रीकृष्णाला म्हणतो की, "माझा रथ दोन्ही सैन्यांमध्ये थांबवा". त्याला युद्ध करणाऱ्या लोकांचे चेहरे पाहायचे आहेत – ज्यांच्याशी युद्ध करायचं आहे त्यांना समजून घ्यायचं आहे.

तो आता फक्त योद्धा नाही, तर एक विचार करणारा, भावनिक आणि विवेकशील व्यक्ती आहे.

अर्जुनाला संकटकाळी रथाचालकाच्या रूपात श्रीकृष्ण हवा आहे – याचा अर्थ तो आता अहंकार झटकून, आत्मसमर्पणाच्या मार्गावर आहे.

हे गीतेच्या शिक्षणाची सुरुवात दर्शवते — "युद्धाच्या मध्यवर्ती स्थितीत शंका उत्पन्न होते, आणि त्या शंकेचे निरसन फक्त परमेश्वरच करू शकतो."

🔹 उदाहरण (Example):
आजच्या काळात एखाद्या व्यक्तीला जीवनाच्या संघर्षात काय करावं, काय योग्य आणि काय अयोग्य हे समजत नसल्यावर तो गुरु, मार्गदर्शक, मानसिक आरोग्यतज्ज्ञ यांच्याकडे जातो. त्याचप्रमाणे अर्जुन आपल्या जीवनातील कठीण निर्णयासाठी, दिव्य मार्गदर्शन मागत आहे.

🔚 समारोप आणि निष्कर्ष (Conclusion and Inference):
अर्जुनाची ही विनंती ही गीतेच्या आध्यात्मिक प्रवासाची सुरूवात आहे.

श्रीकृष्णाला "हृषीकेश" आणि "अच्युत" या नावांनी हाक देणे म्हणजे आत्मसमर्पण, विश्वास आणि विवेकशीलतेचं प्रतीक आहे.

हा श्लोक आपल्याला शिकवतो की:

जेव्हा तुम्ही संघर्षात असता, निर्णयाच्या उंबरठ्यावर असता, तेव्हा आत्मसमर्पणाने सत्याच्या दिशेने वळा. तुमचं 'रथ' (मन, शरीर, आयुष्य) योग्य ठिकाणी उभं राहील.

🪔 नैतिक आणि आध्यात्मिक शिकवण (Moral and Spiritual Lesson):
आत्मसमर्पण: अहंकार बाजूला ठेवून मार्गदर्शन मागणे हे खरे शौर्य आहे.

योग्य मार्गदर्शक निवडणे: जीवनात संघर्ष असेल, तर योग्य मार्गदर्शकाची भूमिका अत्यंत महत्त्वाची असते.

विवेकशील निर्णय: युद्धासारख्या टोकाच्या परिस्थितीतही निर्णय शांत आणि विचारपूर्वक घ्यावा.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-01.08.2025-शुक्रवार.
===========================================