श्रीमद्भगवद्गीता- श्लोक २२: यावदेतान्निरीक्षेऽहं योद्धुकामानवस्थितान्-

[Atul Kaviraje]

श्रीमद्भगवद्गीता-

श्लोक  २२:

यावदेतान्निरीक्षेऽहं योद्धुकामानवस्थितान् ।
कैर्मया सह योद्धव्यमस्मिन् रणसमुद्यमे ॥ २२ ॥

श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय १, श्लोक २२
"यावदेतान्निरीक्षेऽहं योद्धुकामानवस्थितान् ।
कैर्मया सह योद्धव्यमस्मिन् रणसमुद्यमे ॥"

📘 आरंभ (प्रस्तावना):
श्रीमद्भगवद्गीतेतील हा श्लोक अर्जुनाच्या मनस्थितीचा अत्यंत महत्त्वपूर्ण टप्पा अधोरेखित करतो. युद्धाच्या रणभूमीवर उभा असलेला अर्जुन श्रीकृष्णाला सांगतो की, "हे श्रीकृष्णा, रथ माझ्या आणि माझ्या शत्रूंमध्ये ने, जेणेकरून मी पाहू शकेन की या युद्धामध्ये मला कोणत्या लोकांशी युद्ध करायचं आहे."

ही मागणी क्षात्रधर्मानुसार योग्य वाटत असली, तरी यामध्ये अर्जुनाच्या मनात निर्माण होत चाललेल्या मानसिक द्वंद्वाची आणि मोहाची सुरूवात दिसते.

✍️ श्लोकाचा मराठी अनुवाद (Literal Marathi Translation):

"जोपर्यंत मी हे युद्धासाठी इच्छुक आणि स्थिर झालेले लोक नीट पाहत नाही,
तोपर्यंत मी समजू शकणार नाही की या रणसंग्रामात मला कोणाशी युद्ध करावं लागणार आहे."

🎵 संत सेना महाराज यांचा अभंग आणि त्याचा सखोल भावार्थ:

अभंग (काल्पनिक आधारावर)
"माझे मन झाले शून्य रे, गुरुकृपेने उघडले नेत्र।
पाहिले ते साचे जगी, सर्वही मीच भरला॥"

भावार्थ (Sakhol Bhavarth):
संत सेना महाराजांच्या या अभंगात अर्जुनासारख्या स्थितीतील आत्मानुभव आहे. अर्जुन शत्रूंना पाहण्याची इच्छा व्यक्त करतो, पण सेना महाराज म्हणतात की मी जेव्हा अंतर्मुख झालो, तेव्हा समजले की सर्व जगात मीच भरून राहिलो आहे. अर्जुन रथाच्या पुढे पाहतो, पण संत अंतःकरणात पाहतात.

🧩 प्रत्येक कडव्याचा अर्थ व विस्तृत विवेचन:
श्लोक:
"यावदेतान्निरीक्षेऽहं"
👉 "जोपर्यंत मी या लोकांना नीट पाहत नाही"

🔍 विवेचन:
युद्धभूमीवर उभा असलेला अर्जुन, युद्ध सुरू करण्यापूर्वी भावनिक दृष्टिकोनातून प्रतिक्रिया देतो. 'माझ्या विरोधात कोण आहेत?' — ही केवळ सामरिक नव्हे, तर वैयक्तिक चौकशीही आहे.

श्लोक:
"योद्धुकामानवस्थितान्"
👉 "जे युद्धासाठी इच्छुक आणि तयार आहेत"

🔍 विवेचन:
हे केवळ शत्रु नाहीत, तर त्याचं स्वतःचं कुटुंब आहे — बंधू, गुरू, मित्र. 'योद्धुकाम' असणं म्हणजे केवळ तयारी नाही, तर त्यांची आंतरिक मानसिकताही. अर्जुन त्यांच्या निर्धाराने अस्वस्थ होतो.

श्लोक:
"कैर्मया सह योद्धव्यमस्मिन् रणसमुद्यमे"
👉 "या युद्धासाठी उठलेल्या संग्रामात मला कोणाशी युद्ध करायचं आहे?"

🔍 विवेचन:
ही युद्धाची रणभूमी आहे, पण अर्जुनाच्या मनात प्रश्न आहे — 'माझे शत्रू कोण?'. त्याला शत्रू म्हणून पाहणं कठीण जातं कारण त्यांना तो प्रियजन म्हणून ओळखतो.

🎓 तात्त्विक दृष्टीकोनातून विश्लेषण:
अर्जुनाचा प्रश्न हा वैचारिक क्रांतीची सुरुवात आहे. जेव्हा माणूस स्वतःच्या कर्तव्याबद्दल गोंधळतो, तेव्हा 'कोणाशी युद्ध करायचं आहे?' हा प्रश्न केवळ बाह्य नसून अंतर्गत संघर्षाचाही आहे — मनाच्या मोहांशी, स्वार्थाशी आणि अहंकाराशी.

📚 उदाहरण:
प्रसंग: एखाद्या व्यक्तीने ऑफिसमध्ये अन्याय झाल्याने वरिष्ठ अधिकाऱ्यांविरोधात आवाज उठवायचा ठरवलं. पण जेव्हा तिने पाहिलं की ती व्यक्ती तिचा जुना मार्गदर्शक आहे, तेव्हा तिच्या निर्णयात गोंधळ निर्माण होतो.
तात्पर्य: अर्जुनाप्रमाणे ती व्यक्ती म्हणते — "मला पाहू दे, मला कोणाशी लढायचं आहे." हा प्रश्न केवळ निर्णय घेण्याचा नाही, तर नैतिक गोंधळाचा आहे.

🧘 समारोप (Conclusion):
या श्लोकातून आपल्याला समजतं की अर्जुनाचा युद्धावरील दृष्टिकोन भावनांनी भारलेला आहे.
त्याचं मन युद्धासाठी तयार नाही कारण त्याने 'शत्रू' म्हणून पाहणं स्वीकारलेलं नाही.
हा क्षण म्हणजे गीतेचा मुख्य टर्निंग पॉइंट आहे — ज्यातून गीता उपदेशाची सुरुवात होते.

🧾 निष्कर्ष:
श्लोक २२ हे अर्जुनाच्या मानसिक स्थितीचं दार उघडतं — जिथे धर्म, कर्तव्य, संबंध आणि आत्मशोध यांचा संघर्ष आहे. संत सेना महाराजांसारखे संत आपल्याला शिकवतात की हे युद्ध बाह्य नसून आत्मिक आहे. शत्रू बाहेर नसतो, तर तो आपल्या आत असतो — अज्ञान, मोह, आणि अहंकार.

अर्थ: अर्जुन म्हणाला: हे अच्युत (श्रीकृष्ण), माझा रथ दोन्ही सैन्यांच्या मध्यभागी उभा करा, जेणेकरून मी युद्धाची इच्छा घेऊन उभ्या असलेल्या या योद्ध्यांना पाहू शकेन आणि या युद्धात मला कोणाशी लढावे लागेल हे मी जाणून घेईन.

थोडक्यात: अर्जुन श्रीकृष्णाला रथ दोन्ही सैन्यांच्या मध्ये उभा करायला सांगतो.  रथ तिथे उभा झाल्यावर अर्जुन योद्ध्यांना न्याहाळू शकेल. 🧍�♂️↔️🧍�♂️

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-02.08.2025-शनिवार.
===========================================