संत सेना महाराज-इये मराठीचिए नगरी-

[Atul Kaviraje]

                          "संत चरित्र"
                         ------------

        संत सेना महाराज-

अशा ज्ञानदेवांना वारकरी पंथामध्ये फार मोठे आदराचे स्थान आहे.

     "इये मराठीचिए नगरी।

     ब्रह्मविद्येचा सुकाळू करी। "

याबद्दल सर्व संतांच्या मनात आत्यंतिक মक्तिमाव आहे.

इये मराठीचिए नगरी। ब्रह्मविद्येचा सुकाळू करी। - सखोल भावार्थ
हा अभंग, संत ज्ञानेश्वरांच्या 'ज्ञानेश्वरी' या ग्रंथातील एक अत्यंत महत्त्वाचा श्लोक आहे, जो मराठी भाषेचे महत्त्व आणि तिच्याद्वारे ब्रह्मविद्येच्या प्रसाराची महती सांगतो. या अभंगाचा अर्थ केवळ शाब्दिक नाही, तर तो मराठी संस्कृती, ज्ञान परंपरा आणि आध्यात्मिक समृद्धीचे प्रतीक आहे.

प्रत्येक कडव्याचा अर्थ आणि सखोल विवेचन
इये मराठीचिए नगरी।

अर्थ: या मराठी भाषेच्या नगरीमध्ये, म्हणजे मराठी भाषा बोलणाऱ्या, मराठी संस्कृतीत वाढलेल्या लोकांमध्ये.

सखोल विवेचन: 'नगरी' हा शब्द केवळ एका भौगोलिक जागेला सूचित करत नाही, तर तो मराठी भाषा, तिची संस्कृती, तिची परंपरा आणि तिच्यात रमलेल्या लोकांचा समुदाय अशा व्यापक अर्थाने वापरला आहे. संत ज्ञानेश्वरांच्या काळात संस्कृत भाषेचे प्राबल्य होते आणि ज्ञान केवळ विशिष्ट वर्गापुरते मर्यादित होते. अशा वेळी, सर्वसामान्यांना समजेल अशा मराठी भाषेतून ज्ञान देण्याचा त्यांचा हा प्रयत्न होता. या ओळीतून ज्ञानेश्वर महाराज मराठी भाषेबद्दलचा आदर आणि तिला ज्ञानाचे माध्यम बनवण्याची त्यांची इच्छा व्यक्त करतात.

ब्रह्मविद्येचा सुकाळू करी।

अर्थ: ब्रह्मविद्येचा (परम ज्ञानाचा, आत्मज्ञानाचा) सुकाळ करो, म्हणजेच ती सहजपणे, मुबलक प्रमाणात उपलब्ध होवो.

सखोल विवेचन: 'ब्रह्मविद्या' म्हणजे केवळ पुस्तकी ज्ञान नव्हे, तर ते आत्मज्ञान, परमार्थाचे ज्ञान, ईश्वराचे ज्ञान होय. हे ज्ञान सहसा दुर्मीळ मानले जाते आणि ते प्राप्त करण्यासाठी कठोर तपस्या, साधना आणि गुरुकृपा आवश्यक असते. 'सुकाळू करी' म्हणजे ही ब्रह्मविद्या इतकी सहज उपलब्ध व्हावी की जणू काही धान्याचा सुकाळ व्हावा. याचा अर्थ असा की, प्रत्येकाला, मग तो कोणताही जात, धर्म किंवा लिंगाचा असो, मराठी भाषेतून ब्रह्मज्ञान सहजपणे प्राप्त व्हावे. संत ज्ञानेश्वरांचा उद्देश हा होता की, संस्कृतमध्ये बंदिस्त असलेले गूढ ज्ञान मराठीतून सर्वांसाठी खुले करावे, जेणेकरून प्रत्येकजण आत्मज्ञानाच्या मार्गावर चालू शकेल.

आरंभ, समारोप आणि निष्कर्ष
आरंभ (प्रस्तावना):

संत ज्ञानेश्वरांनी रचलेला हा अभंग, 'इये मराठीचिए नगरी। ब्रह्मविद्येचा सुकाळू करी।' हा मराठी भाषेच्या इतिहासातील एक मैलाचा दगड मानला जातो. सुमारे आठशे वर्षांपूर्वी, जेव्हा संस्कृत भाषेलाच ज्ञानाची भाषा मानले जात होते, तेव्हा ज्ञानेश्वरांनी सामान्य लोकांसाठी मराठी भाषेतून 'ज्ञानेश्वरी' सारखा गहन ग्रंथ लिहिला. या अभंगातून ते केवळ मराठीचे माहात्म्य सांगत नाहीत, तर त्यामागे एक उदात्त हेतू स्पष्ट करतात - तो म्हणजे ब्रह्मज्ञान सर्वसामान्यांपर्यंत पोहोचवणे.

उदाहरणासहित विवेचन:

ज्ञानेश्वरांच्या या कार्याचे महत्त्व समजून घेण्यासाठी एक उदाहरण पाहू. कल्पना करा की, एक मोठा खजिना आहे, पण तो केवळ काही विशिष्ट लोकांनाच समजणाऱ्या एका सांकेतिक भाषेत लिहिला आहे. सामान्य माणसाला त्या खजिन्याबद्दल माहिती असूनही, ती भाषा समजत नसल्याने तो खजिना त्याच्यासाठी निरुपयोगी आहे. संत ज्ञानेश्वरांनी हेच काम केले. संस्कृत ही त्या काळातील "सांकेतिक भाषा" होती आणि भगवद्गीता हा "खजिना" होता. ज्ञानेश्वरांनी मराठीतून 'ज्ञानेश्वरी' लिहून, हा खजिना सर्वांसाठी खुला केला. त्यांनी केवळ अर्थ स्पष्ट केला नाही, तर तो सोप्या भाषेत, दैनंदिन जीवनातील उदाहरणे देऊन समजावला, ज्यामुळे ते ज्ञान सर्वसामान्य लोकांना सहज आत्मसात करता आले.

ज्ञानेश्वरीतील अनेक उदाहरणे या अभंगाच्या सखोल अर्थाला पुष्टी देतात. जसे, 'अध्यात्मशास्त्राचे गूढ ज्ञान' ते सामान्य माणसाला समजेल अशा भाषेत 'मातीचे मडके, पाण्यावर तरंगणारी लाकडी वस्तू' यांसारख्या साध्या उदाहरणांनी समजावून सांगतात. त्यामुळे ते ज्ञान केवळ तात्त्विक न राहता, व्यावहारिक बनले.

समारोप (निष्कर्ष):

'इये मराठीचिए नगरी। ब्रह्मविद्येचा सुकाळू करी।' हा अभंग केवळ एक काव्यपंक्ती नाही, तर तो एक सामाजिक आणि आध्यात्मिक क्रांतीचा संदेश आहे. या अभंगातून संत ज्ञानेश्वर हे स्पष्ट करतात की, भाषा हे केवळ संवादाचे माध्यम नाही, तर ते ज्ञानाच्या प्रसाराचे, संस्कृतीच्या संवर्धनाचे आणि आध्यात्मिक उन्नतीचे एक शक्तिशाली साधन आहे. त्यांनी मराठी भाषेला केवळ व्यावहारिक भाषेचा दर्जा दिला नाही, तर तिला ब्रह्मविद्या प्राप्त करण्याचे माध्यम बनवून तिचे पावित्र्य वाढवले.

हा अभंग आपल्याला आठवण करून देतो की, ज्ञान कोणत्याही एका भाषेची किंवा वर्गाची मक्तेदारी नाही. ते सर्वांसाठी खुले असले पाहिजे आणि ते ज्या भाषेत लोकांना सहज समजेल, त्याच भाषेत दिले पाहिजे. संत ज्ञानेश्वरांनी हे कार्य करून मराठी भाषेला एका उच्च स्थानावर नेले आणि तिला ज्ञानाचे एक पवित्र माध्यम बनवले. आजही, मराठी साहित्याला आणि अध्यात्मिकतेला दिशा देणारा हा अभंग प्रेरणादायी आहे. यामुळेच मराठी भाषा आजही समृद्ध आहे आणि ब्रह्मविद्या मराठीच्या माध्यमातून घराघरात पोहोचू शकली आहे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-02.08.2025-शनिवार.
===========================================