आचार्य प्रफुल्लचंद्र रे (१८६१) - भारतीय रसायनशास्त्राचे जनक 🧪🔬-1-

[Atul Kaviraje]

आचार्य प्रफुल्लचंद्र रे (१८६१) - प्रसिद्ध भारतीय रसायनशास्त्रज्ञ आणि 'बेंगॉल केमिकल्स अँड फार्मास्युटिकल्स' या भारतातील पहिल्या औषध कंपनीचे संस्थापक. त्यांना 'भारतीय रसायनशास्त्राचे जनक' म्हणूनही ओळखले जाते.

आचार्य प्रफुल्लचंद्र रे (१८६१) - भारतीय रसायनशास्त्राचे जनक 🧪🔬-

परिचय

आचार्य प्रफुल्लचंद्र रे (जन्म: २ ऑगस्ट १८६१, ररुली-कटिपारा, खुलना जिल्हा, बंगाल प्रेसिडेन्सी; मृत्यू: १६ जून १९४४, कोलकाता) हे एक प्रसिद्ध भारतीय रसायनशास्त्रज्ञ, शिक्षणतज्ज्ञ, इतिहासकार आणि उद्योगपती होते. त्यांना 'भारतीय रसायनशास्त्राचे जनक' म्हणून ओळखले जाते. त्यांनी 'बेंगॉल केमिकल्स अँड फार्मास्युटिकल्स' या भारतातील पहिल्या औषध कंपनीची स्थापना केली, जी आत्मनिर्भर भारताच्या दिशेने एक महत्त्वाचे पाऊल होते. त्यांचे जीवन विज्ञान, शिक्षण आणि राष्ट्रवादाला समर्पित होते.

प्रारंभिक जीवन आणि शिक्षण
प्रफुल्लचंद्र रे यांचा जन्म तत्कालीन बंगाल प्रांतातील (आता बांगलादेश) ररुली-कटिपारा गावात झाला. त्यांचे वडील हरिश्चंद्र रे एक विद्वान जमीनदार होते. प्रफुल्लचंद्र यांनी त्यांचे प्रारंभिक शिक्षण गावात घेतले आणि नंतर ते कोलकाता येथे शिक्षणासाठी गेले. १८८२ मध्ये ते एडिनबर्ग विद्यापीठात (स्कॉटलंड) गेले, जिथे त्यांनी रसायनशास्त्रात पदवी आणि डॉक्टरेट (D.Sc.) संपादन केली. पाश्चात्त्य विज्ञानाचा सखोल अभ्यास करून ते भारतात परतले. 🎓🌍

शिक्षण आणि संशोधन क्षेत्रात योगदान
भारतात परतल्यानंतर, १८८९ मध्ये ते प्रेसिडेन्सी कॉलेज, कोलकाता येथे रसायनशास्त्राचे प्राध्यापक म्हणून रुजू झाले. त्यांनी अनेक प्रतिभावान विद्यार्थ्यांना मार्गदर्शन केले आणि त्यांना संशोधनासाठी प्रोत्साहित केले. त्यांच्या मार्गदर्शनाखाली अनेक नवीन संशोधने झाली. मर्क्युरस नायट्राइट (Mercurous Nitrite) या अस्थिर संयुगाचा शोध त्यांच्या महत्त्वपूर्ण संशोधनापैकी एक आहे. त्यांच्या संशोधनामुळे भारतीय रसायनशास्त्राला आंतरराष्ट्रीय स्तरावर ओळख मिळाली. 👨�🔬🔬

'बेंगॉल केमिकल्स अँड फार्मास्युटिकल्स' ची स्थापना
आचार्य रे यांचा असा विश्वास होता की, भारताने केवळ परदेशी उत्पादनांवर अवलंबून राहू नये, तर स्वतःची उत्पादन क्षमता विकसित करावी. याच विचारातून त्यांनी १८९२ मध्ये 'बेंगॉल केमिकल्स अँड फार्मास्युटिकल्स वर्क्स लिमिटेड' या कंपनीची स्थापना केली. ही भारतातील पहिली स्वदेशी औषध कंपनी होती. सुरुवातीला त्यांनी स्वतःच्या प्रयोगशाळेत आणि घरातच उत्पादने तयार करण्यास सुरुवात केली. ही कंपनी केवळ औषधेच नव्हे, तर रसायने, साबण, सौंदर्यप्रसाधने आणि इतर उत्पादने देखील बनवत होती. हा आत्मनिर्भर भारताच्या दिशेने एक मोठा प्रयत्न होता. 🏭💊

राष्ट्रवादी विचार आणि सामाजिक कार्य
आचार्य प्रफुल्लचंद्र रे हे केवळ वैज्ञानिक नव्हते, तर एक प्रखर राष्ट्रवादी आणि समाजसुधारकही होते. त्यांनी स्वदेशी चळवळीला सक्रिय पाठिंबा दिला. महात्मा गांधींच्या विचारांनी ते खूप प्रभावित झाले होते. त्यांनी दारिद्र्य निर्मूलन, शिक्षण प्रसार आणि जातीय सलोख्यासाठीही काम केले. बंगालमधील पूरग्रस्तांना मदत करण्यासाठी त्यांनी निधी गोळा केला आणि मदतकार्यात सक्रिय सहभाग घेतला. 🇮🇳🤝

लेखन आणि 'हिंदू रसायनशास्त्राचा इतिहास'
विज्ञान आणि उद्योगाव्यतिरिक्त, आचार्य रे यांनी इतिहासातही रुची दाखवली. त्यांनी 'द हिस्ट्री ऑफ हिंदू केमिस्ट्री' (A History of Hindu Chemistry) हा दोन खंडांचा ऐतिहासिक ग्रंथ लिहिला. या ग्रंथातून त्यांनी प्राचीन भारतातील रसायनशास्त्राचे समृद्ध ज्ञान जगासमोर आणले. या पुस्तकाने भारतीय विज्ञानाच्या इतिहासावर प्रकाश टाकला आणि पाश्चात्त्य जगाला भारताच्या वैज्ञानिक योगदानाची ओळख करून दिली. 📚📜

सन्मान आणि पुरस्कार
आचार्य प्रफुल्लचंद्र रे यांना त्यांच्या अतुलनीय योगदानासाठी अनेक सन्मान मिळाले. १९१९ मध्ये त्यांना ब्रिटिश सरकारने 'नाइटहूड' (Knight Bachelor) पदवी प्रदान केली. अनेक विद्यापीठांनी त्यांना मानद डॉक्टरेट पदवीने सन्मानित केले. त्यांचे कार्य आजही भारतातील विज्ञान आणि उद्योगासाठी प्रेरणास्रोत आहे. 🏅🏆

शिक्षण पद्धतीवरील विचार
त्यांनी केवळ पुस्तकी ज्ञानावर भर न देता, विद्यार्थ्यांना प्रायोगिक आणि उपयोजित विज्ञानाकडे वळण्यास प्रोत्साहित केले. त्यांच्या मते, विज्ञानाचे ज्ञान हे समाजाच्या विकासासाठी आणि औद्योगिक प्रगतीसाठी वापरले पाहिजे. त्यांनी भारतातील वैज्ञानिक शिक्षणाची पायाभरणी केली. 🧑�🏫💡

निष्कर्ष आणि समारोप
आचार्य प्रफुल्लचंद्र रे हे एक दूरदृष्टीचे वैज्ञानिक, शिक्षणतज्ज्ञ आणि राष्ट्रभक्त होते. त्यांनी आपले जीवन विज्ञान आणि भारताच्या विकासाला समर्पित केले. 'भारतीय रसायनशास्त्राचे जनक' म्हणून त्यांची ओळख कायम राहील आणि 'बेंगॉल केमिकल्स' च्या स्थापनेतून त्यांनी आत्मनिर्भर भारताचे स्वप्न पाहिले, जे आजही आपल्यासाठी मार्गदर्शक आहे. त्यांचे कार्य भारतीय इतिहासात सुवर्ण अक्षरांनी कोरले गेले आहे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-02.08.2025-शनिवार.
===========================================