संत सेना महाराज-विष्णूचा अवतार। सखा माझा ज्ञानेश्वर-2

[Atul Kaviraje]

                          "संत चरित्र"
                         ------------

        संत सेना महाराज-

कडवे तिसरे: "स्नान करीता इंद्रायणी। मुक्ती लागती चरणी॥"
अर्थ: इंद्रायणी नदीत स्नान केल्याने मुक्ती तुमच्या चरणी येते.

विस्तृत विवेचन:
या कडव्यात संत सेना महाराजांनी इंद्रायणी नदीच्या पावित्र्याचे वर्णन केले आहे. आळंदीमधून वाहणाऱ्या इंद्रायणी नदीला वारकरी संप्रदायात अत्यंत पवित्र मानले जाते. या नदीत स्नान करणे म्हणजे केवळ शारीरिक शुद्धी नाही, तर आत्मिक शुद्धी होय. संत सेना महाराज म्हणतात की इंद्रायणीत स्नान केल्याने 'मुक्ती लागती चरणी'. 'मुक्ती' म्हणजे मोक्ष, जन्म-मृत्यूच्या फेऱ्यातून सुटका. हे विधान अतिशयोक्तीपूर्ण वाटत असले तरी, याचा गहन अर्थ आहे. केवळ पाण्यात डुबकी मारल्याने मुक्ती मिळत नाही, तर त्यामागे असलेला भक्तीभाव आणि त्या पवित्र स्थानाचा प्रभाव महत्त्वाचा आहे.

ज्ञानदेवांच्या वास्तव्याने आणि त्यांच्या कार्यामुळे इंद्रायणी नदीला विशेष पावित्र्य लाभले आहे. या नदीच्या तीरावर ज्ञानेश्वर महाराजांनी आपले जीवन व्यतीत केले, ज्ञानेश्वरीसारखा ग्रंथ लिहिला आणि संजीवन समाधी घेतली. त्यामुळे या नदीच्या पाण्यात स्नान करणे म्हणजे ज्ञानेश्वरांच्या तपश्चर्येचे आणि ज्ञानाचे अंश आत्मसात करण्यासारखे आहे. उदाहरणार्थ, ज्याप्रमाणे गंगा नदीत स्नान केल्याने पापक्षालन होते अशी श्रद्धा आहे, त्याचप्रमाणे इंद्रायणी नदीत स्नान केल्याने आत्म्याला शांती मिळते आणि मोक्षमार्गाकडे वाटचाल होते अशी वारकऱ्यांची धारणा आहे. हे स्नान केवळ शारीरिक क्रियेपुरते मर्यादित नसून, ते एका आंतरिक शुद्धीचे, पापांपासून मुक्तीचे आणि ईश्वराशी एकरूप होण्याचे प्रतीक आहे. मुक्ती चरणी लागते याचा अर्थ असा की, इंद्रायणीच्या पाण्यातील पावित्र्याने आणि ज्ञानेश्वर माऊलींच्या कृपेने जीवनाला योग्य दिशा मिळते आणि परमार्थाची प्राप्ती सुलभ होते.

कडवे चौथे: "ज्ञानेश्वरांच्या चरणी। सेना आला लोटांगणी ॥"
अर्थ: संत सेना महाराज ज्ञानेश्वरांच्या चरणी लोटांगण घालण्यासाठी आले आहेत.

विस्तृत विवेचन:
या अंतिम कडव्यात संत सेना महाराजांनी आपली नम्रता आणि संत ज्ञानेश्वर महाराजांप्रती असलेली त्यांची अढळ निष्ठा व्यक्त केली आहे. 'ज्ञानेश्वरांच्या चरणी' म्हणजे ज्ञानेश्वर माऊलींच्या पायाशी. चरण हे आदराचे, भक्तीचे आणि शरणागतीचे प्रतीक आहेत. 'सेना आला लोटांगणी' म्हणजे संत सेना महाराज विनम्रपणे, साष्टांग नमस्कार करत, ज्ञानेश्वरांच्या चरणी लीन झाले आहेत. लोटांगण घालणे हे अत्यंत नम्रतेचे आणि संपूर्ण शरणागतीचे प्रतीक आहे. यात मीपणाचा त्याग करून, आपले सर्वस्व गुरूला अर्पण करण्याचा भाव असतो.

संत सेना महाराजांनी या ओळीतून आपली गुरुनिष्ठा, आपले दासत्व आणि ज्ञानेश्वरांच्या कृपेची त्यांना असलेली गरज स्पष्ट केली आहे. एका मोठ्या संताने दुसऱ्या संतापुढे इतक्या विनम्रतेने नतमस्तक होणे, हे त्यांच्यातील आध्यात्मिक उंची आणि परस्परांविषयीचा आदर दर्शवते. हे केवळ संत सेना महाराजांचे वैयक्तिक समर्पण नाही, तर ते सर्व वारकऱ्यांच्या भावनांचे प्रतिनिधित्व करते. ज्ञानेश्वर माऊली हे वारकरी संप्रदायाचे आधारस्तंभ आहेत आणि त्यांच्या चरणी लीन होणे म्हणजे परमार्थाची पहिली पायरी मानली जाते. उदाहरणार्थ, ज्याप्रमाणे शिष्य आपल्या गुरूपुढे संपूर्णपणे शरण जातो आणि त्यांचे आशीर्वाद मागतो, त्याचप्रमाणे संत सेना महाराज ज्ञानेश्वर माऊलींपुढे आपले सर्वस्व अर्पण करत आहेत, त्यांच्या कृपेची याचना करत आहेत. यातून त्यांची श्रद्धा आणि भक्तीभाव अधिक दृढ होतो.

समारोप (Conclusion)
संत सेना महाराजांचा हा अभंग संत ज्ञानेश्वर महाराजांप्रती असलेल्या त्यांच्या उत्कट भक्तीचे एक सुंदर उदाहरण आहे. या अभंगातून संत सेना महाराजांनी ज्ञानेश्वरांना विष्णूचा अवतार, सखा आणि गुरुस्थानी मानले आहे. आळंदीचे महत्त्व, इंद्रायणी नदीचे पावित्र्य आणि संत ज्ञानेश्वरांच्या कृपेने मिळणारी मुक्ती या सर्व गोष्टींचे वर्णन अत्यंत प्रभावीपणे केले आहे. हा अभंग वाचकाला आळंदीच्या दिशेने जाण्याची, इंद्रायणीत स्नान करून शुद्ध होण्याची आणि ज्ञानेश्वर माऊलींच्या चरणी लीन होण्याची प्रेरणा देतो.

निष्कर्ष (Summary/Inference)
एकंदरीत, संत सेना महाराजांचा हा अभंग केवळ ज्ञानेश्वर स्तुतीपर नाही, तर तो वारकरी संप्रदायाच्या मूळ तत्त्वांना उजागर करतो. तो आपल्याला भक्ती, शरणागती आणि गुरुमाहात्म्याचे महत्त्व शिकवतो. ज्ञानेश्वर माऊलींच्या कृपेनेच परमार्थाची प्राप्ती होते आणि त्यांच्या चरणी लीन झाल्यानेच मुक्तीचा मार्ग प्रशस्त होतो, हा संदेश संत सेना महाराजांनी या अभंगातून अत्यंत प्रभावीपणे दिला आहे. हा अभंग वारकऱ्यांसाठी एक प्रेरणास्रोत आहे, जो त्यांना आळंदीच्या वारीसाठी आणि ज्ञानेश्वर माऊलींच्या स्मरणासाठी प्रोत्साहित करतो.

(संत सेना अ० क्र० १२१) भगवान विष्णूचा अवतार असणारा ज्ञानेश्वर, त्यांची अलंकापूरनगरी ही सर्व

 संतांचे माहेरघर आहे. कारण 'येऊनी नरदेहासी वाचे उच्चारी ज्ञानेश्वर' तेथे गेल्यावर ज्ञानेश्वरांच्या नावाचा पवित्र उच्चार करता येतो.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-03.08.2025-रविवार.
===========================================