मैथिली शरण गुप्त (१८८६) - 'राष्ट्रकवी' आणि हिंदी साहित्याचे शिल्पकार 🇮🇳✍️-1

[Atul Kaviraje]

मैथिली शरण गुप्त (१८८६) - हिंदी साहित्यातील एक महान कवी, ज्यांना 'राष्ट्रकवी' म्हणूनही ओळखले जाते.-

मैथिली शरण गुप्त (१८८६) - 'राष्ट्रकवी' आणि हिंदी साहित्याचे शिल्पकार 🇮🇳✍️

परिचय

मैथिली शरण गुप्त (जन्म: ३ ऑगस्ट १८८६, चिरगाँव, झाशी, उत्तर प्रदेश; मृत्यू: १२ डिसेंबर १९६४, चिरगाँव) हे हिंदी साहित्यातील एक महान कवी होते, ज्यांना 'राष्ट्रकवी' म्हणूनही ओळखले जाते. त्यांनी आपल्या कवितेतून भारताचा गौरवशाली इतिहास, संस्कृती आणि राष्ट्रीय भावना जागृत केली. त्यांच्या साहित्याने स्वातंत्र्य संग्रामात लोकांना प्रेरणा दिली आणि त्यांना राष्ट्रभक्तीने भारले.

प्रारंभिक जीवन आणि शिक्षण
मैथिली शरण गुप्त यांचा जन्म उत्तर प्रदेशातील झाशी जिल्ह्यातील चिरगाँव येथे झाला. त्यांचे वडील सेठ रामचरण गुप्त हे एक धार्मिक व्यक्ती आणि कवी होते. त्यांना लहानपणापासूनच कविता आणि साहित्याची आवड होती. औपचारिक शिक्षण फारसे नसतानाही, त्यांनी स्वतःच्या प्रयत्नांनी अनेक भाषांचा अभ्यास केला आणि विविध विषयांचे ज्ञान मिळवले. आचार्य महावीरप्रसाद द्विवेदी यांचा त्यांच्या साहित्यिक विकासावर मोठा प्रभाव होता. 📚🏡

साहित्यिक कारकिर्दीची सुरुवात आणि 'भारत-भारती'
गुप्तजींनी सुरुवातीला ब्रज भाषेत कविता लिहिल्या, पण नंतर ते खडी बोली हिंदीकडे वळले. त्यांची खरी ओळख 'भारत-भारती' (१९१२) या महाकाव्याने झाली. या ग्रंथातून त्यांनी भारताचा गौरवशाली भूतकाळ, वर्तमानकाळातील दुर्दशा आणि भविष्यातील आशा यांचे वर्णन केले. या पुस्तकाने देशभरात एक नवीन चेतना निर्माण केली आणि त्यांना 'राष्ट्रकवी' ही पदवी मिळाली. महात्मा गांधींनी त्यांना ही उपाधी दिली असे मानले जाते. 🇮🇳📜

प्रमुख काव्यरचना आणि त्यांची वैशिष्ट्ये
मैथिली शरण गुप्त यांनी अनेक खंडकाव्ये, महाकाव्ये आणि कवितासंग्रह लिहिले. त्यांच्या काही प्रमुख रचना:

साकेत (१९३१): हे त्यांचे सर्वात महत्त्वाचे महाकाव्य मानले जाते, ज्यात त्यांनी रामायणातील उपेक्षित पात्र उर्मिला (लक्ष्मणाची पत्नी) च्या भावनांना महत्त्व दिले.

यशोधरा (१९३२): गौतम बुद्धांच्या पत्नी यशोधरेच्या त्यागाचे आणि भावनांचे सुंदर चित्रण.

जयद्रथ वध (१९१०): महाभारतातील एका प्रसंगावर आधारित.

पंचवटी, द्वापर, सिद्धराज यांसारख्या अनेक रचना त्यांनी केल्या.

त्यांच्या कवितांमध्ये राष्ट्रीयत्व, नैतिक मूल्ये, सामाजिक सुधारणा आणि पौराणिक कथांना आधुनिक दृष्टिकोन देण्याचा प्रयत्न होता. 🌟📖

राष्ट्रीय चेतना आणि स्वातंत्र्य संग्रामातील योगदान
गुप्तजींच्या कवितांनी भारतीय स्वातंत्र्य संग्रामात महत्त्वाची भूमिका बजावली. त्यांच्या रचनांनी लोकांना एकत्र येण्यास, देशासाठी त्याग करण्यास आणि आपल्या संस्कृतीचा अभिमान बाळगण्यास प्रेरित केले. 'हम क्या थे, क्या हो गए हैं और क्या होंगे अभी' यांसारख्या त्यांच्या ओळींनी लोकांना आत्मचिंतन करण्यास प्रवृत्त केले. ते गांधीवादी विचारांनी प्रभावित होते आणि त्यांनी अनेक वेळा तुरुंगवासही पत्करला. ✊🇮🇳

राज्यसभा सदस्यत्व आणि सन्मान
स्वातंत्र्यानंतर, १९५२ मध्ये त्यांना राज्यसभेचे सदस्य म्हणून नियुक्त करण्यात आले आणि ते १९६४ पर्यंत या पदावर राहिले. त्यांच्या साहित्यिक योगदानासाठी १९५४ मध्ये भारत सरकारने त्यांना 'पद्मभूषण' या सर्वोच्च नागरी पुरस्काराने सन्मानित केले. त्यांना अनेक विद्यापीठांनी मानद डॉक्टरेट पदव्या दिल्या होत्या. 🏅🏆

भाषेची साधेपणा आणि सहजता
मैथिली शरण गुप्त यांची भाषा अतिशय साधी, सरळ आणि जनसामान्यांना समजेल अशी होती. त्यांनी क्लिष्ट शब्दांचा वापर टाळला आणि हिंदी भाषेला एक सहजता दिली. त्यांच्या रचनेतील यमक आणि छंद यामुळे त्या लोकांना सहज पाठ होत असत आणि त्या लोकप्रिय झाल्या. 🗣�✍️

संस्कृती आणि नैतिक मूल्यांवर भर
त्यांनी आपल्या साहित्यातून भारतीय संस्कृती, परंपरा आणि नैतिक मूल्यांवर नेहमीच भर दिला. स्त्रियांचे समाजातील स्थान, त्यांच्या भावना आणि त्याग यांवर त्यांनी विशेष लक्ष केंद्रित केले. त्यांच्या रचना आजही भारतीय कुटुंबांमध्ये आणि शाळांमध्ये आदराने वाचल्या जातात. 👨�👩�👧�👦🕌

निष्कर्ष आणि समारोप
मैथिली शरण गुप्त हे हिंदी साहित्यातील एक युगप्रवर्तक कवी होते, ज्यांनी आपल्या लेखणीतून राष्ट्रीय चेतना आणि सांस्कृतिक मूल्यांची जोपासना केली. 'राष्ट्रकवी' म्हणून त्यांची ओळख ही त्यांच्या अजोड देशभक्ती आणि साहित्यातील योगदानाला दिलेली खरी पावती आहे. त्यांचे साहित्य आजही आपल्याला आपल्या देशाच्या आणि संस्कृतीच्या महानतेची आठवण करून देते आणि प्रेरणा देते.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-03.08.2025-रविवार.
===========================================