संत सेना महाराज-“धन्य धन्य तो ज्ञानराजा-

[Atul Kaviraje]

                          "संत चरित्र"
                         ------------

        संत सेना महाराज-

     "धन्य धन्य तो ज्ञानराजा। निवृत्ती तो मान माझा।

     सोपान मुक्ताबाई अधोक्षजा। नमन केले साष्टांग।"

अभंगाचा आरंभ
संत सेना महाराज त्यांच्या अभंगातून भक्ती आणि गुरुकृपेचे महत्त्व सांगतात. प्रस्तुत अभंगामध्ये ते संत निवृत्तीनाथ, संत ज्ञानेश्वर, संत सोपानदेव आणि मुक्ताबाई यांना साष्टांग नमस्कार करून त्यांच्या प्रती आदर व्यक्त करत आहेत. हे केवळ एक सामान्य नमन नाही, तर त्यात एक गहन आध्यात्मिक भाव दडलेला आहे. या अभंगातून संत सेना महाराज आपल्याला संतांच्या महान कार्याची आणि त्यांच्या कृपेची ओळख करून देतात.

अभंगाचे विवेचन

ओळ १: "धन्य धन्य तो ज्ञानराजा।"
सरळ अर्थ: संत ज्ञानेश्वरांचे वर्णन करताना, त्यांना 'धन्य' असे संबोधले आहे. 'ज्ञानराजा' या उपाधीतून त्यांचे ज्ञान किती श्रेष्ठ होते हे स्पष्ट होते.

सखोल भावार्थ: येथे 'धन्य' हा शब्द केवळ कौतुकासाठी वापरलेला नाही, तर त्यांच्या अस्तित्वाची कृतज्ञता व्यक्त करण्यासाठी वापरला आहे. संत ज्ञानेश्वरांनी भगवद्गीतेवर 'भावार्थ दीपिका' (ज्ञानेश्वरी) लिहिली, ज्यामुळे सर्वसामान्यांना कठीण तत्त्वज्ञान सोप्या भाषेत समजले. त्यांनी समाजात ज्ञानाचा प्रकाश पसरवला. म्हणून, संत सेना महाराज त्यांना 'ज्ञानराजा' म्हणून गौरवतात. ते ज्ञान केवळ पुस्तकी नव्हते, तर ते अनुभवाचे आणि आत्मज्ञानाचे प्रतीक होते. त्यांच्या कृपेमुळेच इतरांनाही मोक्षाचा मार्ग सापडला, म्हणूनच ते 'धन्य' आहेत.

ओळ २: "निवृत्ती तो मान माझा।"
सरळ अर्थ: संत निवृत्तीनाथ हे संत सेना महाराजांसाठी 'मान' म्हणजे सन्मान किंवा गौरव आहेत.

सखोल भावार्थ: संत निवृत्तीनाथ हे संत ज्ञानेश्वरांचे थोरले बंधू आणि गुरू होते. 'निवृत्ती' या नावाचा अर्थच निवृत्ती, म्हणजे संसारिक मोहातून मुक्त होणे असा आहे. संत सेना महाराज निवृत्तीनाथांना 'माझा मान' असे संबोधतात, कारण निवृत्तीनाथांनीच ज्ञानेश्वरांना ज्ञान दिले. गुरुंचे महत्त्व शिष्यपेक्षा नेहमीच श्रेष्ठ असते, ही परंपरा येथे दिसते. संत सेना महाराज निवृत्तीनाथांच्या गुरुपदाचा आणि त्यांच्या आध्यात्मिक ज्ञानाचा आदर करतात. त्यांच्या कृपेमुळेच संतांची परंपरा पुढे चालू राहिली, त्यामुळे त्यांचा 'मान' राखणे हे प्रत्येक भक्ताचे कर्तव्य आहे.

ओळ ३: "सोपान मुक्ताबाई अधोक्षजा।"
सरळ अर्थ: संत सोपानदेव आणि मुक्ताबाई यांना 'अधोक्षजा' म्हणून नमन केले आहे.

सखोल भावार्थ: 'अधोक्षज' म्हणजे ज्याला इंद्रियांच्या पलीकडील ज्ञान आहे, जो परब्रह्म आहे. सोपानदेव आणि मुक्ताबाई या दोन्ही भावंडांचे चरित्र अलौकिक होते. सोपानदेवांनी त्यांच्या 'सोपानदेवीं'मध्ये भक्तीचा मार्ग सांगितला, तर मुक्ताबाई त्यांच्या 'ताटीच्या अभंगां'साठी प्रसिद्ध आहेत. त्यांनी ज्ञानेश्वरांना त्यांच्या संकटाच्या काळात आधार दिला. संत सेना महाराज त्यांना 'अधोक्षजा' म्हणून संबोधतात, कारण त्यांच्या ठायी ईश्वरी अंश होता. ते सामान्य मनुष्य नसून, साक्षात विष्णूचा अंश होते. त्यांचे जीवन आणि कार्य हे ईश्वरी कृपेचे प्रतीक होते.

ओळ ४: "नमन केले साष्टांग।"
सरळ अर्थ: संत सेना महाराज या सर्व संतांना 'साष्टांग' म्हणजे आठ अंगांनी जमिनीला स्पर्श करून नमन करतात.

सखोल भावार्थ: साष्टांग नमस्कार हा आदराचा आणि शरणागतीचा सर्वोच्च प्रकार आहे. यात मन, वचन, शरीर, डोके, छाती, हात, पाय, आणि नजर हे आठही भाग पूर्णपणे समर्पित केले जातात. संत सेना महाराज केवळ एक औपचारिक नमन करत नाहीत, तर ते आपले संपूर्ण अस्तित्व या संतांच्या चरणी समर्पित करत आहेत. हे नमन त्यांच्या कृपेची याचना आहे, त्यांच्या ज्ञानाचा आदर आहे. या नमनातून त्यांची विनम्रता आणि संतांप्रती असलेली त्यांची उत्कट भक्ती दिसून येते.

अभंगाचा समारोप आणि निष्कर्ष
या अभंगातून संत सेना महाराजांनी केवळ चार संतांना नमन केले नाही, तर त्यांनी संतांच्या कार्याची, त्यांच्या ज्ञानाची आणि त्यांच्या त्यागभावनांची ओळख करून दिली.

ज्ञानराजा (ज्ञानेश्वर): ज्ञानाचा प्रकाश पसरवणारे.

निवृत्ती (निवृत्तीनाथ): गुरुपरंपरा आणि आध्यात्मिक मार्गाचे जनक.

सोपान-मुक्ताबाई: भक्ती आणि दैवी कृपेचे प्रतीक.

हा अभंग आपल्याला हे शिकवतो की आध्यात्मिक मार्गावर प्रगती करण्यासाठी ज्ञानाची (ज्ञानेश्वर), गुरुंच्या कृपेची (निवृत्ती), आणि भक्तीच्या शक्तीची (सोपान-मुक्ताबाई) आवश्यकता असते. संतांना साष्टांग नमन करणे म्हणजे आपल्या अहंकाराचा त्याग करून त्यांच्या मार्गदर्शनाखाली जीवन जगणे. संत सेना महाराजांचा हा अभंग भक्ती आणि गुरुकृपेचे एक उत्कृष्ट उदाहरण आहे.

ज्ञानराजा धन्य असून निवृत्तीनाथ हा माझा मानदंड. तर सोपान मुक्ताबाईस लासह साष्टांग नमस्कार करतो. असा संतांबद्दल सेनाजी आदर व्यक्त करतात. संत ज्ञानदेवांची थोरवी गाताना सेनाजी म्हणतात, ज्ञानदेव गुरू असून तेच सारणहार आहेत. तेच माझे मातापिता, सगेसोयरे, जिवाचे जिवलग तर दैवत आत्मखूण आहे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-05.08.2025-मंगळवार.
===========================================