श्रीमद्भगवद्गीता- श्लोक २७:- तान्समीक्ष्य स कौन्तेयः सर्वान्बन्धूनवस्थितान्-

[Atul Kaviraje]

श्रीमद्भगवद्गीता-

श्लोक २७:-

तान्समीक्ष्य स कौन्तेयः सर्वान्बन्धूनवस्थितान् ॥ २७ ॥
कृपया परयाविष्टो विषीदन्निदमब्रवीत् ॥

श्रीमद्भगवद्गीता – अध्याय १, श्लोक २७

श्लोकः
तान् समीक्ष्य स कौन्तेयः सर्वान् बन्धून् अवस्थितान् ।
कृपया परया आविष्टः विषीदन् इदम् अब्रवीत् ॥ २७ ॥

🌸 श्लोकाचा अर्थ (Pratyek Shlokacha Arth – Meaning):
"कौन्तेय (अर्जुन) त्या सर्व बंधूंना समोर उभे असलेले पाहून, परम करुणेने भरून गेला आणि विषादाने ग्रस्त होऊन असे बोलला."

🔍 सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth – Deep Essence):
या श्लोकात अर्जुनाच्या मन:स्थितीचे अतिशय संवेदनशील चित्रण आहे. रणभूमीत उभा असताना, जेव्हा त्याने आपले बंधू-बांधव, गुरूजन आणि नातलग समोर शस्त्र हातात घेऊन उभे असलेले पाहिले, तेव्हा त्याच्या मनात अत्यंत करुणा, स्नेह, आणि ममता निर्माण झाली.

त्याचे मन शोक आणि विषादाने भारावून गेले. मनगटातली ताकद सुटली, शरीर थरथरू लागले, आणि त्याला आपल्या कर्तव्याबद्दल शंका वाटू लागली.

✨ विस्तृत विवेचन (Vistrut ani Pradirgh Vivechan):

🔸 आरंभ (Arambh – Introduction):
महाभारताच्या युद्धाचे वातावरण निर्माण झाले आहे. अर्जुन रथात उभा आहे. त्याच्या विनंतीवरून श्रीकृष्णाने त्याचा रथ युद्धभूमीत दोन्ही सैन्यांमध्ये उभा केला आहे. अर्जुन आपल्या शत्रूंचा शोध घेतो आणि अचानक त्याला आपले स्वतःचे कुटुंबीय, गुरू, मामा, सख्खे भाऊ, शाळाभाई, चुलत भाऊ, आणि आप्तस्वकीय समोर उभे दिसतात.

🔸 मुख्य विवेचन (Main Elaboration):
"तान् समीक्ष्य" – म्हणजे "त्यांना पाहून", म्हणजेच युद्धभूमीत समोर उभ्या असलेल्या आप्तस्वकीय, बंधू, गुरू यांना पाहून.

"स कौन्तेयः" – कौन्तेय म्हणजे कुंतीपुत्र अर्जुन. येथे विशेषणे अर्जुनाची ओळख भावनिक दृष्टिकोनातून करून देतात – तो एक योद्धा आहे, पण तो एक पुत्र, बंधू, शिष्य आणि आप्त आहे.

"सर्वान् बन्धून्" – सर्व नातलग, आप्त, स्नेही, प्रियजन.

"कृपया परया आविष्टः" – अर्जुनाचा अंतःकरण करुणेने भरून जाते. हे कृपा म्हणजे क्षमा, प्रेम, आणि दु:खद संवेदना यांचे मिश्रण आहे.

"विषीदन्" – म्हणजे दुःखाने, मानसिक क्लेशाने त्रस्त होऊन, उदास होऊन.

"इदम अब्रवीत्" – म्हणजे अर्जुनाने पुढील श्लोकात जे म्हणतो ते सांगितले.

🔸 समारोप (Samarop – Conclusion):
हा श्लोक अर्जुनाच्या मानसिक संघर्षाची सुरूवात दर्शवतो. बाह्यदृष्ट्या तो महान धनुर्धारी आहे, पण अंतःकरणातून तो एक भावनाशील मनुष्य आहे. युद्धाचे भय नव्हे, पण त्यात जे आप्तस्वकीय नाश पावतील, त्याची कल्पनाच त्याला असह्य होते.

🔸 निष्कर्ष (Nishkarsha – Inference):
मनुष्य कितीही सामर्थ्यवान असला, तरी नात्यांचे बंध, भावनांचे ओझे त्याला डगमगवू शकते. अर्जुनाची ही मन:स्थिती म्हणजे मानसिक संघर्षाचा आरंभबिंदू आहे, ज्यातून भगवद्गीतेचा खरा उपदेश उदयाला येतो.

🎯 उदाहरणांसहित स्पष्टीकरण (Explanation with Example):
उदाहरण १:
धरण्यात आलेली तलवार जर शत्रूवर चालवण्याआधीच समोर आपलेच भाऊ उभे असतील, तर मनुष्याचे मन कोलमडते. अगदी आपल्या आयुष्यातही, जेव्हा आपल्या निर्णयामुळे आप्त स्वकीयांना दुःख पोहचते, तेव्हा आपल्यालाही त्या निर्णयाच्या योग्यतेबद्दल शंका येते.

उदाहरण २:
एका न्यायाधीशाने जर आपला स्वतःचा मुलगा गुन्हा केला असेल आणि त्याच्यावर निकाल द्यायचा असेल, तर कायद्याच्या दृष्टीने निर्णय द्यावा लागतो, पण मन भावनिक त्रासातून जातो. अर्जुन ह्याच अवस्थेत आहे.

📘 तात्पर्य (Summary):
श्रीकृष्ण अर्जुनाला केवळ योद्धा म्हणून नव्हे, तर एक संपूर्ण माणूस म्हणून पाहतो. अर्जुनाच्या या भावनिक क्षणातून संपूर्ण गीतेचा जन्म होतो.
हे श्लोक आपल्याला शिकवतो की, आयुष्यात निर्णय घेताना भावनांचे आवेग कधी कधी आपल्याला डगमगवू शकतात, पण त्या अवस्थेतूनच विवेक आणि अध्यात्मिक उन्नतीचा मार्ग तयार होतो.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-06.08.2025-बुधवार.
===========================================