संत सेना महाराज-निवृत्ती कृपेने ज्ञानदेवे प्रगट-1

[Atul Kaviraje]

                          "संत चरित्र"
                         ------------

        संत सेना महाराज-

श्रीनिवृत्तीनाथांनी भक्तिमार्गाचा पंथ दाखविला व वारकरी संप्रदायाचा पूर्ण अधिकारी ज्ञानदेवांच्या हाती त्यांनी सुपूर्त केला.

     'निवृत्ती कृपेने ज्ञानदेवे प्रगट ।

            बुडता भवसागरी जया काढिले बाहेरी।'

संत सेना महाराजांच्या अभंगाचा सखोल भावार्थ: 'निवृत्ती कृपेने ज्ञानदेवे प्रगट | बुडता भवसागरी जया काढिले बाहेरी'
प्रस्तावना (Introduction)

भारतीय संतपरंपरेत संत सेना महाराज हे एक महत्त्वपूर्ण नाव आहे. त्यांचा काळ १४ व्या शतकाचा उत्तरार्ध मानला जातो. ते एक निस्सीम विठ्ठलभक्त होते आणि त्यांच्या अभंगांतून भक्ती, ज्ञान आणि वैराग्याचा संगम दिसून येतो. प्रस्तुत अभंगाचे बोल, 'निवृत्ती कृपेने ज्ञानदेवे प्रगट | बुडता भवसागरी जया काढिले बाहेरी' हे संत सेना महाराजांच्या आध्यात्मिक प्रवासाचा आणि त्यांच्यावर झालेल्या गुरुकृपेचा सुंदर आरसा आहे. या अभंगातून ते आपल्याला त्यांच्या सद्गुरूंच्या महत्त्वाचे आणि त्यांच्यामुळे जीवनात आलेल्या बदलांचे वर्णन करतात.

पहिल्या कडव्याचा अर्थ (Meaning of the first stanza)

निवृत्ती कृपेने ज्ञानदेवे प्रगट |
बुडता भवसागरी जया काढिले बाहेरी ||

अर्थ: या कडव्याचा सरळ अर्थ असा आहे की, सद्गुरू निवृत्तीनाथांच्या कृपेमुळे ज्ञानदेव (ज्ञानेश्वर महाराज) प्रकट झाले. ज्यावेळी ते या संसाररुपी सागरात बुडत होते, तेव्हा त्यांना निवृत्तीनाथांनी बाहेर काढले.

सखोल विवेचन:

या ओळींमध्ये संत सेना महाराज एक अत्यंत महत्त्वाचे सत्य मांडतात. ते केवळ संत ज्ञानेश्वरांच्या आयुष्याचा संदर्भ देत नाहीत, तर त्यांच्या स्वतःच्या आणि प्रत्येक साधकाच्या आध्यात्मिक प्रवासाचा अनुभव कथन करतात. येथे 'ज्ञानदेव' हे केवळ एक व्यक्तीमत्व नसून ते 'आत्मज्ञान' किंवा 'परमात्मज्ञान' याचे प्रतीक आहेत.

'भवसागर' म्हणजे हे जग, जिथे मनुष्य जन्म-मृत्यूच्या चक्रात अडकतो. या सागरात लोभ, मोह, माया, काम, क्रोध अशा लाटांमुळे मनुष्य सतत बुडत राहतो. या संसाराच्या मोहात अडकलेल्या जीवाचा उद्धार करणे हे खूप कठीण असते. अशा वेळी, सद्गुरूंची कृपाच त्याला या संकटातून बाहेर काढू शकते. येथे निवृत्तीनाथ हे सद्गुरूंच्या भूमिकेत आहेत.

संत सेना महाराज सांगतात की, संत ज्ञानेश्वरांसारख्या महान व्यक्तीला सुद्धा सद्गुरूंची आवश्यकता होती. निवृत्तीनाथांनी जेव्हा ज्ञानदेवांना आत्मज्ञान दिले, तेव्हाच त्यांच्यातील दैवी शक्ती, त्यांची अलौकिक प्रतिभा आणि त्यांचे ज्ञान जगासमोर प्रकट झाले. ही गुरुकृपा नसती, तर ज्ञानदेवांना सुद्धा आत्मसाक्षात्कार होणे कठीण होते.

उदाहरण: एखादा हिरा खाणीत असला तरी त्याला पैलू पाडल्याशिवाय त्याचे खरे मूल्य कळत नाही. त्याचप्रमाणे, आपल्यातील सुप्त आध्यात्मिक शक्तीला जागृत करण्यासाठी सद्गुरू हे पैलू पाडणाऱ्या व्यक्तीसारखे असतात. तेच आपल्याला योग्य दिशा दाखवून आपल्यातील 'ज्ञानदेवांना' प्रकट करतात.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-06.08.2025-बुधवार.
===========================================