संत सेना महाराज-निवृत्ती कृपेने ज्ञानदेवे प्रगट-2

[Atul Kaviraje]

                          "संत चरित्र"
                         ------------

        संत सेना महाराज-

दुसऱ्या कडव्याचा अर्थ (Meaning of the second stanza)

हे अभंग अनेक ठिकाणी एकच कडव्याचे म्हणून उपलब्ध आहेत. परंतु, या अभंगाचा सखोल भावार्थ पाहता, संत सेना महाराजांनी या एकाच कडव्यात सर्व सार सामावले आहे. त्यामुळे आपण याच कडव्यावर अधिक विस्तृत चर्चा करूया.

विस्तृत आणि प्रदीर्घ विवेचन (Elaboration and Analysis)

या अभंगातून संत सेना महाराजांनी तीन मुख्य गोष्टींवर प्रकाश टाकला आहे:

गुरुपरंपरेचे महत्त्व (Importance of the Guru tradition): भारतीय संस्कृती आणि अध्यात्मात गुरूचे स्थान अत्यंत उच्च आहे. गुरू हे शिष्याला अज्ञानाच्या अंधारातून ज्ञानाच्या प्रकाशाकडे घेऊन जातात. संत सेना महाराज सांगतात की, संत ज्ञानेश्वरांसारख्या 'देव' असलेल्या व्यक्तीलाही गुरूची गरज होती. याचा अर्थ, सामान्य मानवासाठी तर गुरूंचे महत्त्व कितीतरी जास्त आहे. गुरुशिवाय मोक्ष मिळवणे किंवा आत्मज्ञान प्राप्त करणे अशक्य आहे.

गुरुकृपेचे सामर्थ्य (Power of the Guru's grace): 'निवृत्ती कृपेने ज्ञानदेवे प्रगट' या ओळीतून गुरूंच्या कृपेचे सामर्थ्य स्पष्ट होते. कृपा म्हणजे केवळ आशीर्वाद नाही, तर ती एक ऊर्जा आहे जी शिष्याच्या आंतरिक शक्तींना जागृत करते. ही कृपा शिष्याला त्याच्या सर्व सांसारिक बंधनातून मुक्त करून आध्यात्मिक मार्गावर स्थिर करते. ती एक प्रकारची संजीवनी आहे, जी मृतवत झालेल्या साधकाच्या आत्म्यात पुन्हा चैतन्य निर्माण करते.

भवसागरातून मुक्ती (Salvation from the world of illusion): संसाराला 'भवसागर' म्हटले आहे कारण तो अत्यंत विशाल आहे आणि त्यात अनेक धोके आहेत. मोह, माया, धन-संपत्ती, नातेसंबंध यांच्या लाटा माणसाला सतत आपल्याकडे खेचत असतात. संत सेना महाराज सांगतात की, या सागरातून स्वतःहून बाहेर येणे अशक्य आहे. त्यासाठी सद्गुरूंचा आधार आवश्यक आहे. सद्गुरू आपल्याला एक प्रकारची 'नौका' देतात, ज्यातून आपण हा सागर पार करू शकतो.

उदाहरण: जेव्हा एखादा व्यक्ती खूप खोल पाण्यात बुडत असतो, तेव्हा त्याला स्वतःला वाचवणे कठीण असते. अशावेळी, त्याला बाहेरून मदतीचा हात मिळाल्यास तो वाचू शकतो. सद्गुरूंचा हात याच मदतीसारखा असतो, जो आपल्याला संसाराच्या मोहातून बाहेर काढतो.

समारोप आणि निष्कर्ष (Conclusion and Summary)

संत सेना महाराजांचा हा अभंग अत्यंत लहान असला तरी, त्याचा आशय खूप मोठा आहे. या अभंगातून ते आपल्याला सांगतात की, जीवनात सद्गुरूंचे स्थान सर्वोच्च आहे. सद्गुरूंच्या कृपेशिवाय आत्मज्ञान किंवा मोक्ष मिळवणे अशक्य आहे. संत ज्ञानेश्वरांसारख्या महान संत व्यक्तीलाही सद्गुरू निवृत्तीनाथांची गरज भासली आणि त्यांच्या कृपेमुळेच ते जगासमोर 'ज्ञानदेव' म्हणून प्रकट झाले.

या अभंगाचा अंतिम निष्कर्ष हाच आहे की, आपण सर्वजण या भवसागरात बुडत आहोत. आपल्याला यातून बाहेर काढण्यासाठी आणि जीवनाचा खरा अर्थ समजून घेण्यासाठी सद्गुरूंची गरज आहे. सद्गुरूंच्या कृपेनेच आपल्यातील सुप्त असलेल्या आध्यात्मिक शक्तीला जागृत करून आपण मोक्षाचा मार्ग मिळवू शकतो. हा अभंग आपल्याला गुरुभक्तीचे महत्त्व शिकवतो आणि गुरूंच्या चरणी लीन होण्याची प्रेरणा देतो.

गुरूंच्या कृपाप्रसादाने ज्ञानदेवांनी सर्वांसाठी ज्ञान सर्वांसाठी खुले केले.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-06.08.2025-बुधवार.
===========================================