आर. के. धवन: इंदिरा गांधींच्या निकटचे सल्लागार-1-

[Atul Kaviraje]

आर. के. धवन (१९३७) - भारतीय राजकारणी आणि इंदिरा गांधींच्या काळात एक महत्त्वाचे सल्लागार.

आर. के. धवन: इंदिरा गांधींच्या निकटचे सल्लागार आणि भारतीय राजकारणातील एक महत्त्वाचे व्यक्तिमत्व-

आज 9 ऑगस्ट रोजी आपण भारतीय राजकारणातील एक महत्त्वपूर्ण व्यक्तिमत्व, विशेषतः इंदिरा गांधींच्या काळात त्यांचे निकटचे सल्लागार म्हणून ओळखले जाणारे, आर. के. धवन (१९३७-२०१८) यांना आदराने स्मरण करत आहोत. 🇮🇳🤝 त्यांचे जीवन आणि राजकीय प्रवास हा भारतीय राजकारणाच्या अनेक चढ-उतारांचा साक्षीदार आहे. या लेखात आपण त्यांच्या जीवनाचे, कार्याचे आणि भारतीय राजकारणातील त्यांच्या योगदानाचे सविस्तर विवेचन करणार आहोत.

1. प्रस्तावना 🇮🇳
राजेश्वर कृष्ण धवन, अर्थात आर. के. धवन, हे भारतीय राजकारणातील एक असे नाव आहे जे नेहमीच तत्कालीन पंतप्रधान इंदिरा गांधी यांच्याशी जोडले जाते. ते केवळ त्यांचे स्वीय सहाय्यक नव्हते, तर त्यांचे विश्वासू सल्लागार आणि अनेक महत्त्वाच्या राजकीय घडामोडींमधील एक प्रमुख खेळाडू होते. पडद्यामागे राहून त्यांनी भारतीय राजकारणात मोठी भूमिका बजावली, विशेषतः आणीबाणीच्या काळात.

2. प्रारंभिक जीवन आणि शिक्षण 📚
आर. के. धवन यांचा जन्म 1937 साली दिल्ली येथे झाला. त्यांचे शिक्षण दिल्लीतच झाले. राजकारणात येण्यापूर्वी त्यांनी बॅंक ऑफ बिकानेरमध्ये काम केले होते. त्यांचे सुरुवातीचे जीवन फारसे प्रकाशझोतात नसले तरी, त्यांना लवकरच भारतीय राजकारणाच्या केंद्रस्थानी येण्याची संधी मिळाली.

3. इंदिरा गांधींशी संबंध आणि स्वीय सहाय्यक म्हणून कार्य 🤝
आर. के. धवन यांचा राजकीय प्रवास 1962 मध्ये सुरू झाला, जेव्हा त्यांनी इंदिरा गांधींचे स्वीय सहाय्यक (Private Secretary) म्हणून काम करण्यास सुरुवात केली. 📄 यानंतर सुमारे 20 वर्षे, म्हणजे इंदिरा गांधींच्या मृत्यूपर्यंत, ते त्यांच्या अत्यंत जवळच्या वर्तुळात राहिले. इंदिरा गांधींच्या प्रत्येक महत्त्वाच्या निर्णयात, भेटीगाठीत आणि राजकीय डावपेचांमध्ये त्यांची उपस्थिती आणि भूमिका महत्त्वपूर्ण होती. त्यांच्या कामाची पद्धत अत्यंत शांत आणि कार्यक्षम होती, ज्यामुळे त्यांना इंदिरा गांधींचा पूर्ण विश्वास मिळाला.

4. आणीबाणीतील भूमिका (1975-1977) 🔒
भारतीय इतिहासातील आणीबाणीचा (Emergency) काळ (1975-1977) हा आर. के. धवन यांच्या जीवनातील एक महत्त्वाचा टप्पा होता. या काळात त्यांना इंदिरा गांधींच्या निकटचे आणि सर्वात शक्तिशाली सल्लागारांपैकी एक मानले जात असे. 🚨 आणीबाणीच्या काळात अनेक महत्त्वाचे निर्णय घेण्यात त्यांची सक्रिय भूमिका होती, ज्यामुळे त्यांना विरोधकांकडून टीकेचा सामना करावा लागला. शाह आयोगानेही त्यांच्या भूमिकेवर प्रश्नचिन्ह उपस्थित केले होते, पण त्यांनी नेहमीच इंदिरा गांधींच्या आदेशाचे पालन केल्याचे म्हटले.

5. राजकीय चढ-उतार आणि पुनरागमन 📈📉
इंदिरा गांधींच्या मृत्यूनंतर (1984) राजीव गांधी पंतप्रधान झाल्यावर आर. के. धवन यांना काही काळ बाजूला सारण्यात आले. राजीव गांधींच्या कार्यकाळात त्यांना पक्षातूनही बाहेर काढण्यात आले होते. 💔 मात्र, त्यांच्या राजकीय कारकिर्दीचा शेवट इथे झाला नाही. 1990 च्या दशकात ते पुन्हा काँग्रेसमध्ये सक्रिय झाले आणि पी. व्ही. नरसिंह राव यांच्या पंतप्रधानपदाच्या काळात त्यांना पुन्हा महत्त्व प्राप्त झाले.

6. राज्यसभा सदस्य म्हणून कार्यकाळ 💼
आर. के. धवन यांनी राज्यसभा सदस्य म्हणून दोनदा काम केले. पहिल्यांदा 1990 ते 1996 या काळात आणि दुसऱ्यांदा 2004 ते 2010 या काळात. 📜 संसदेत त्यांनी आपले अनुभव आणि प्रशासकीय ज्ञान वापरून अनेक विषयांवर विचार मांडले.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-09.08.2025-शनिवार.
===========================================