श्रीमद्भगवद्गीता- श्लोक ३१: न च श्रेयोऽनुपश्यामि हत्वा स्वजनमाहवे-

[Atul Kaviraje]

श्रीमद्भगवद्गीता-

श्लोक ३१:

न च श्रेयोऽनुपश्यामि हत्वा स्वजनमाहवे ।
न काङ्क्षे विजयं कृष्ण न च राज्यं सुखानि च ॥ ३१ ॥

श्रीमद्भगवद्गीता – अध्याय १, श्लोक ३१
(Shreemad Bhagavad Geeta – Adhyay 1, Shlok 31)

🔹 श्लोक (Sanskrit Original):
न च श्रेयोऽनुपश्यामि हत्वा स्वजनमाहवे ।
न काङ्क्षे विजयं कृष्ण न च राज्यं सुखानि च ॥ ३१ ॥

🔹 श्लोकाचा अर्थ (शब्दशः):
न च – आणि नाही,

श्रेयः अनुपश्यामि – काहीच कल्याण दिसत नाही,

हत्वा स्वजनम् आहवे – युद्धात माझ्या नातेवाइकांना मारून,

न काङ्क्षे विजयं – मला विजयाची इच्छा नाही,

कृष्ण – हे कृष्णा,

न च राज्यं सुखानि च – आणि मला राज्य अथवा सुखाचीसुद्धा इच्छा नाही.

🔹 सखोल भावार्थ (Deep Essence in Marathi):
या श्लोकामध्ये अर्जुनाच्या मनाची द्वंद्व अवस्था आणि त्याच्या भावनिक अस्थैर्याचा अत्यंत भावनिक आणि तात्त्विक आविष्कार आहे. युद्धभूमीत उभा असलेला अर्जुन श्रीकृष्णाला सांगतो की, "हे कृष्णा! मला या युद्धात माझ्या स्वजनांचा वध करून काहीही कल्याण दिसत नाही. मला विजय, राज्य किंवा त्यातून मिळणारे भौतिक सुख काहीच नको आहे."

अर्जुनाला वाटते की, ज्या नात्यांवर त्याचे संपूर्ण जीवन उभे आहे – गुरु, बंधू, काका, सखे – त्यांच्याच रक्ताने माखलेले राज्य मिळवून काय उपयोग? अशा विजयाचा अर्थच उरत नाही.

🔹 विस्तृत विवेचन (Detailed Explanation):
१. मानसिक द्वंद्व:
अर्जुन एका गहन मानसिक संघर्षात सापडलेला आहे. एकीकडे धर्म म्हणून युद्ध करणे आवश्यक आहे, पण दुसरीकडे त्याच धर्माच्या नावाखाली त्याला आपल्या नातेवाइकांचा वध करावा लागणार आहे. अर्जुनाला वाटते की हे युद्ध निष्ठुर आणि असंवेदनशील आहे.

२. कर्तव्य आणि भावना यांच्यात संघर्ष:
तो एका योद्ध्याच्या भूमिकेत असला तरी, एक माणूस म्हणून त्याच्या भावना आड येतात. त्याला आप्तस्वकीयांचा वध करून मिळवलेल्या राज्याची इच्छा राहिलेली नाही.
त्यामुळे तो म्हणतो – "माझे श्रेय, म्हणजेच कल्याण यामध्ये नाही, तर त्यांच्यात आहे."

३. विवेक जागा होणं:
अर्जुनाचं हे मनोगत म्हणजे एका योध्द्याचं आत्मचिंतन आहे. यामधून हे दाखवलं जातं की, अगदी शूर योद्ध्यालासुद्धा युद्धाच्या नैतिकतेचा विचार करावासा वाटतो.
"आपण हे काय करतो आहोत?" – हा प्रश्न प्रत्येक विवेकी मनाला पडतोच.

🔹 निष्कर्ष (Conclusion / Inference):
या श्लोकातून हे स्पष्ट होते की अर्जुन केवळ युद्ध टाळत नाहीये, तर त्याला या युद्धातून होणाऱ्या वैयक्तिक, सामाजिक आणि नैतिक हानीचा अंदाज आलाय. म्हणूनच, त्याचं मन युद्धासाठी अजून तयार झालेलं नाही. त्याला हवं आहे आध्यात्मिक उत्तर – जे पुढे श्रीकृष्ण देतात.

🔹 उदाहरणासहित स्पष्टीकरण:
उदाहरण:
धार्मिक किंवा कौटुंबिक वादामध्ये अनेक वेळा आपल्यालाही अशा परिस्थितीचा सामना करावा लागतो जिथे "बरोबर काय?" याचं उत्तर स्पष्ट नसतं.

उदा. एखाद्या वडिलोपार्जित संपत्तीवरून दोन भावांमध्ये वाद झाला. कायदेशीरदृष्ट्या एक भाऊ खरे हक्कदार असतो, पण जर त्याला असं वाटलं की हा हक्क गाठण्यासाठी भावाचा अपमान करावा लागेल, तर अनेकदा तो भावनिकदृष्ट्या मागे सरतो.
अर्जुनाची अवस्था याचसारखी आहे – कायद्याने (धर्माने) योग्य असलेली कृती, मनाने आणि नात्यांनी अयोग्य वाटते.

🔹 समारोप (Closing Thought):
श्रीमद्भगवद्गीतेचा हा क्षण म्हणजे मानवी मनाच्या गहन भावनांचं अत्यंत प्रगल्भ चित्रण आहे. 'धर्म' आणि 'कर्तव्य' या संकल्पनांना भावनांच्या कसोटीवर तपासणं – ही गीतेच्या सुरुवातीची अनोखी उंची आहे.

अर्जुनाच्या या विचारांतूनच पुढे गीतेचा खरा उपदेश सुरू होतो – निष्काम कर्मयोग, आत्मज्ञान आणि भक्तियोग या गहन तत्त्वज्ञानाच्या दिशेने.

अर्थ: हे कृष्णा, युद्धात आपल्याच लोकांना मारून मला कोणतेही कल्याण दिसत नाही. मला विजय नको, राज्य नको आणि सुखही नको.

थोडक्यात: अर्जुन आपल्या लोकांना मारून मिळालेला विजय आणि राज्याचा त्याग करतो. 👑❌

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-10.08.2025-रविवार.
===========================================