डॉ. एम. एस. स्वामीनाथन: भारतातील हरितक्रांतीचे शिल्पकार-1-

[Atul Kaviraje]

डॉ. एम. एस. स्वामीनाथन (१९२५) - 'भारतातील हरितक्रांतीचे जनक' म्हणून ओळखले जाणारे एक जागतिक स्तरावरचे कृषी शास्त्रज्ञ.

डॉ. एम. एस. स्वामीनाथन: भारतातील हरितक्रांतीचे शिल्पकार-

आज 10 ऑगस्ट रोजी आपण 'भारतातील हरितक्रांतीचे जनक' म्हणून ओळखले जाणारे जागतिक स्तरावरचे कृषी शास्त्रज्ञ डॉ. एम. एस. स्वामीनाथन (१९२५-२०२३) यांना आदराने स्मरण करत आहोत. 🌾🔬 त्यांचे जीवन आणि कार्य हे भारतातील कृषी विकासात आणि अन्नसुरक्षा सुनिश्चित करण्यात मैलाचा दगड ठरले. या लेखात आपण त्यांच्या जीवनपटाचे, कृषी क्षेत्रातील योगदानाचे आणि त्यांच्या दूरदृष्टीचे सविस्तर विवेचन करणार आहोत.

1. प्रस्तावना 🇮🇳
डॉ. मनकोंबू संबाशिवन स्वामीनाथन हे केवळ एक शास्त्रज्ञ नव्हते, तर ते कोट्यवधी भारतीयांच्या जीवनात क्रांती घडवणारे द्रष्टे नेते होते. 1960 च्या दशकात भारताला अन्नटंचाईचा सामना करावा लागत असताना, त्यांनी केलेल्या अथक परिश्रमांमुळे आणि वैज्ञानिक दृष्टिकोनामुळे भारत अन्न उत्पादन वाढवून आत्मनिर्भर बनला. त्यांचे कार्य 'हरितक्रांती' या नावाने ओळखले जाते, ज्याने भारताचे भविष्य बदलले. 🚀

2. प्रारंभिक जीवन आणि शिक्षण 📚
डॉ. एम. एस. स्वामीनाथन यांचा जन्म 7 ऑगस्ट 1925 रोजी तमिळनाडूतील कुंभकोणम येथे झाला. त्यांचे वडील डॉक्टर होते. त्यांनी केरळ आणि कोईम्बतूर येथे कृषी विज्ञान (Agriculture Science) आणि जनुकीय विज्ञान (Genetics) मध्ये शिक्षण घेतले. 🎓 त्यानंतर त्यांनी केंब्रिज विद्यापीठातून (Cambridge University) पीएचडीची पदवी संपादन केली. परदेशात उच्च शिक्षण घेऊनही, त्यांनी आपल्या देशाची सेवा करण्याचे व्रत घेतले.

3. हरितक्रांतीची सुरुवात आणि गरज 🌾
1960 च्या दशकात भारत गंभीर अन्नटंचाईच्या गर्तेत होता. लोकसंख्येच्या वाढीनुसार अन्न उत्पादन वाढत नव्हते आणि देशाला मोठ्या प्रमाणात अन्नधान्याची आयात करावी लागत होती. 😔 या आव्हानाचा सामना करण्यासाठी, तत्कालीन पंतप्रधान लाल बहादूर शास्त्री यांनी कृषी क्षेत्राला प्राधान्य दिले. याच काळात डॉ. स्वामीनाथन यांनी उच्च उत्पन्न देणाऱ्या गहू आणि तांदळाच्या जाती (High Yielding Varieties - HYV) भारतात आणण्याचे आणि त्यांच्या विकासाचे कार्य हाती घेतले.

4. वैज्ञानिक योगदान आणि 'हरितक्रांती' 🧪🌟
डॉ. स्वामीनाथन यांनी मेक्सिकोमधून नोबेल पारितोषिक विजेते वैज्ञानिक डॉ. नॉर्मन बोरलॉग (Dr. Norman Borlaug) यांनी विकसित केलेल्या गव्हाच्या सुधारित जाती भारतात आणल्या. 🌾 त्यांनी या जाती भारतीय हवामानानुसार विकसित केल्या आणि नवीन सिंचन पद्धती, खतांचा वापर आणि आधुनिक कृषी तंत्रज्ञान शेतकऱ्यांपर्यंत पोहोचवण्यासाठी अथक परिश्रम घेतले. त्यांच्या नेतृत्वाखाली,

नवीन जातींचा विकास: गहू आणि तांदळाच्या सुधारित जातींचा वापर.

आधुनिक तंत्रज्ञान: सिंचन, खते आणि कीटकनाशकांचा योग्य वापर.

शेतकरी प्रशिक्षण: शेतकऱ्यांना नवीन तंत्रज्ञान शिकवणे.
या सर्व प्रयत्नांमुळे भारताचे अन्न उत्पादन काही वर्षांतच कैक पटींनी वाढले. 📈 1960 च्या दशकाच्या उत्तरार्धात आणि 1970 च्या दशकाच्या सुरुवातीला, भारताला अन्न उत्पादनात स्वयंपूर्ण (Self-sufficient) बनवण्यात त्यांनी महत्त्वाची भूमिका बजावली.

5. प्रशासकीय भूमिका आणि नेतृत्त्व 💼
डॉ. स्वामीनाथन यांनी केवळ वैज्ञानिक म्हणून नव्हे, तर प्रशासक म्हणूनही अनेक महत्त्वाच्या भूमिका बजावल्या:

भारतीय कृषी संशोधन परिषद (ICAR) चे महासंचालक (1972-1979).

कृषी मंत्रालयात प्रमुख सचिव.

आंतरराष्ट्रीय तांदूळ संशोधन संस्थेचे (IRRI) महासंचालक (फिलिपिन्स) (1982-1988). 🌍
या पदांवर राहून त्यांनी कृषी संशोधन आणि विकासाला जागतिक स्तरावर प्रोत्साहन दिले.

6. 'एव्हरग्रीन रिव्होल्यूशन' आणि शाश्वत शेती 🌱🔄
हरितक्रांतीचे काही पर्यावरणीय आणि सामाजिक परिणाम पाहून, डॉ. स्वामीनाथन यांनी 'एव्हरग्रीन रिव्होल्यूशन' (Evergreen Revolution) ची संकल्पना मांडली. 🌿 याचा अर्थ असा की, पर्यावरणाला हानी न पोहोचवता आणि नैसर्गिक संसाधनांचे जतन करत, शाश्वत पद्धतीने अन्न उत्पादन वाढवणे. त्यांनी जैवविविधता (Biodiversity) आणि पर्यावरणाच्या संरक्षणावर नेहमीच भर दिला.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-10.08.2025-रविवार.
===========================================