गोविंद निहलानी: समांतर सिनेमाचे शिल्पकार-1-

[Atul Kaviraje]

गोविंद निहलानी (१९४०) - प्रसिद्ध भारतीय चित्रपट दिग्दर्शक, पटकथा लेखक आणि सिनेमॅटोग्राफर, ज्यांनी समांतर सिनेमात महत्त्वपूर्ण योगदान दिले.

गोविंद निहलानी: समांतर सिनेमाचे शिल्पकार-

आज 10 ऑगस्ट रोजी आपण भारतीय चित्रपटसृष्टीतील एक महत्त्वाचे नाव, प्रसिद्ध चित्रपट दिग्दर्शक, पटकथा लेखक आणि सिनेमॅटोग्राफर गोविंद निहलानी (जन्म १९४०) यांच्या कार्याचे स्मरण करत आहोत. 🎥✍️ त्यांनी समांतर सिनेमात (Parallel Cinema) महत्त्वपूर्ण योगदान दिले आणि त्यांच्या चित्रपटांतून समाजातील दाहक वास्तव प्रभावीपणे मांडले. या लेखात आपण त्यांच्या जीवनप्रवासाचे, चित्रपट कारकिर्दीचे आणि त्यांच्या योगदानाचे सविस्तर विवेचन करणार आहोत.

1. प्रस्तावना 🇮🇳
गोविंद निहलानी हे केवळ एक चित्रपट निर्माता नव्हते, तर ते समाजाचे आरसा होते. त्यांच्या चित्रपटांनी सामाजिक, राजकीय आणि मानवी नातेसंबंधातील गुंतागुंत अत्यंत संवेदनशीलतेने दर्शविली. व्यावसायिक चित्रपटांच्या गर्दीत त्यांनी कलात्मक आणि विचारप्रवर्तक चित्रपटांची निर्मिती करून भारतीय सिनेमाला एक वेगळी दिशा दिली. त्यांचे चित्रपट अनेकदा कठोर सत्य दाखवत असत, जे प्रेक्षकांना विचार करण्यास प्रवृत्त करत असे.

2. प्रारंभिक जीवन आणि शिक्षण 📚
गोविंद निहलानी यांचा जन्म 19 ऑगस्ट 1940 रोजी कराची (आता पाकिस्तानमध्ये) येथे झाला. भारताच्या फाळणीनंतर त्यांचे कुटुंब भारतात आले. 💔 त्यांनी बंगळूरु येथे सिनेमॅटोग्राफीचे शिक्षण घेतले. प्रसिद्ध चित्रपट दिग्दर्शक श्याम बेनेगल यांच्यासोबत त्यांचे सुरुवातीचे कार्य खूप महत्त्वाचे होते, जिथे त्यांनी सिनेमॅटोग्राफर म्हणून काम केले. 🎬

3. सिनेमॅटोग्राफर ते दिग्दर्शक 🎞�
आपल्या कारकिर्दीच्या सुरुवातीला गोविंद निहलानी यांनी श्याम बेनेगल यांच्या अनेक चित्रपटांसाठी सिनेमॅटोग्राफर म्हणून काम केले. यात 'अंकुर' (1974), 'निशांत' (1975), 'मंथन' (1976), आणि 'भूमिका' (1977) यांसारख्या महत्त्वाच्या चित्रपटांचा समावेश आहे. त्यांच्या छायाचित्रणाची शैली वेगळी आणि प्रभावी होती, ज्यामुळे त्यांना अनेक पुरस्कार मिळाले.

सिनेमॅटोग्राफर म्हणून अनुभव घेतल्यानंतर त्यांनी 1980 मध्ये 'आक्रोश' या चित्रपटाद्वारे दिग्दर्शन क्षेत्रात पदार्पण केले. 🎥 हा चित्रपट समाजातील अन्याय आणि शोषणावर आधारित होता आणि त्याला प्रेक्षकांकडून आणि समीक्षकांकडून प्रचंड दाद मिळाली.

4. समांतर सिनेमातील योगदान आणि महत्त्वाचे चित्रपट 🌟
गोविंद निहलानी हे समांतर सिनेमाचे एक प्रमुख आधारस्तंभ मानले जातात. त्यांनी सामाजिक वास्तव, भ्रष्टाचार, मानवी हक्क आणि राजकीय विषयांवर आधारित अनेक गाजलेले चित्रपट दिग्दर्शित केले:

'आक्रोश' (1980): आदिवासींवरील अन्याय आणि कायदेशीर व्यवस्थेतील त्रुटींवर आधारित.

'अर्ध सत्य' (1983): पोलीस व्यवस्थेतील भ्रष्टाचार आणि एका प्रामाणिक अधिकाऱ्याचा संघर्ष. हा चित्रपट निहलानी यांच्या कारकिर्दीतील एक महत्त्वाचा चित्रपट ठरला. 👮�♂️

'तमस' (1988): भारताच्या फाळणीवरील एक दूरचित्रवाणी मालिका. ही मालिका त्यांच्या सर्वात प्रभावी निर्मितीपैकी एक मानली जाते, ज्यामुळे त्यांना मोठी ओळख मिळाली. 💔

'द्रोही' (1992): एका राजकीय कार्यकर्त्याच्या जीवनावर आधारित.

'द्रोहकाल' (1994): दहशतवादाशी लढणाऱ्या सुरक्षा दलांच्या संघर्षावर आधारित.

'हजार चौरासी की माँ' (1998): नक्सलवादी चळवळीतील तरुणांवर आधारित.

या चित्रपटांमध्ये त्यांनी समाजातील ज्वलंत प्रश्न अत्यंत प्रभावीपणे मांडले.

5. दूरचित्रवाणीवरील कार्य 📺
चित्रपटांबरोबरच, गोविंद निहलानी यांनी दूरचित्रवाणी (Television) साठीही अनेक महत्त्वाच्या मालिका दिग्दर्शित केल्या:

'तमस' (1988): ही फाळणीवरील मालिका आजही भारतीय दूरचित्रवाणी इतिहासातील एक उत्कृष्ट निर्मिती मानली जाते.

'भारत एक खोज' (1988): दूरदर्शनवरील ही ऐतिहासिक मालिका, ज्यात श्याम बेनेगल प्रमुख दिग्दर्शक होते, त्यात निहलानी यांनी काही भागांचे सिनेमॅटोग्राफी आणि सह-दिग्दर्शन केले.

6. लेखन आणि पटकथा लेखन ✍️
दिग्दर्शनासोबतच गोविंद निहलानी हे एक उत्तम पटकथा लेखकही होते. त्यांच्या अनेक चित्रपटांच्या पटकथा त्यांनी स्वतःच लिहिल्या आहेत, ज्यामुळे त्यांच्या चित्रपटांना एक विशिष्ट खोली आणि वास्तविकता लाभली. त्यांच्या पटकथा समाजातील बारकावे आणि मानवी मनाचे गुंतागुंतीचे पैलू प्रभावीपणे उलगडत असत.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-10.08.2025-रविवार.
===========================================