श्रीमद्भगवद्गीता- श्लोक ३२:- किं नो राज्येन गोविन्द किं भोगैर्जीवितेन वा-

[Atul Kaviraje]

श्रीमद्भगवद्गीता-

श्लोक ३२:-

किं नो राज्येन गोविन्द किं भोगैर्जीवितेन वा ॥ ३२ ॥

श्रीमद्भगवद्गीता – अध्याय १, श्लोक ३२
(Shreemad Bhagavad Gita – Adhyay 1, Shlok 32)

श्लोक:
किं नो राज्येन गोविन्द किं भोगैर्जीवितेन वा ॥ ३२ ॥

श्लोकाचा मूल अर्थ (Literal Meaning in Marathi):
"हे गोविंदा (कृष्णा), आम्हाला राज्याचा काय उपयोग? भोगांचाही काय उपयोग? आणि जीवनाचाच काय उपयोग आहे?"

✦ विस्तृत भावार्थ (Sakhol Bhavarth):
या श्लोकात अर्जुनाच्या अंतःकरणातील गहन मानसिक संघर्ष उघड होतो. रणभूमीवर उभा असलेला अर्जुन, ज्या युद्धासाठी तेथे आला होता – तेच युद्ध आता त्याला व्यर्थ वाटू लागले आहे. त्याला वाटते की, हा सारा संग्राम, ही सत्ता, हे ऐश्वर्य, यांचे महत्त्वच काय आहे, जर आपले आप्तस्वकीय, गुरुजन, बंधू यांचाच नाश करावा लागतो?

राज्य मिळवायचे असेल, तर ते कशासाठी? – आपल्या प्रिय व्यक्तींसोबत भोग भोगण्यासाठी. पण जर हेच प्रियजन युद्धात मरण पावले, तर हे राज्य, भोग व जीवनच व्यर्थ वाटते.

✦ तात्त्विक विवेचन (Philosophical Analysis):
अर्जुनाची ही अवस्था "वैराग्याच्या अत्युच्च पातळीचा" भास निर्माण करू शकते, पण हे वैराग्य क्षणिक व मोहग्रस्त आहे. त्याच्या मनात आलेले हे विचार शुद्ध ज्ञानातून नव्हे, तर भावनिक अस्थैर्यातून उत्पन्न झालेले आहेत.

त्याला वाटते की, युद्धातून मिळणाऱ्या भौतिक वस्तूंना काहीच अर्थ उरणार नाही, जर आपले स्नेही, आप्त यांतून हानी झाली तर.

✦ समारोप व निष्कर्ष (Conclusion and Inference):
या श्लोकातून मनुष्याच्या भावनिक द्वंद्वाची सजीव अभिव्यक्ती होते. कोणत्याही महायुद्धात, अंतिमतः आपण जिंकतो तरी काय? – हा प्रश्न केवळ अर्जुनच नव्हे, तर मानवजातीसाठी एक सार्वकालिक प्रश्न ठरतो.

श्लोकातून एक स्पष्ट संदेश मिळतो:
"जीवनातील निर्णय फक्त भोग, सत्ता किंवा अभिमानासाठी न घेता, धर्म, कर्तव्य आणि विवेक यांच्या आधारे घ्यायला हवेत."

✦ उदाहरण (Udaharan):
समजा, एक मुलगा आपल्या कुटुंबाची काळजी घेतो. त्याला परदेशात नोकरीची मोठी संधी मिळते – उच्च पगार, सन्मान, सुखसोयी मिळणार. पण त्याच्या वृद्ध आई-वडिलांना त्याची गरज आहे.
तो विचार करतो:

"मी हे सगळं का मिळवायचं, जर माझ्या मुळे आई-वडील एकटे, दुखी राहणार असतील?"
याचप्रमाणे अर्जुन विचारतोय:
"हे राज्य, हे भोग, माझ्या प्रियजनांशिवाय कोणासाठी?"

✦ प्रारंभिक भूमिका (Arambh):
श्रीमद्भगवद्गीतेचा प्रारंभच अर्जुनाच्या मानसिक गोंधळाने होतो. तो मोठा योध्दा असूनसुद्धा, जेव्हा त्याने युद्धभूमीवर आपले नातेवाईक, गुरु, स्नेही पाहिले – त्याचे मन अशांत झाले.
श्लोक ३२ हा त्याच भावनिक शिखराचा भाग आहे.

✦ सारांश (Summary):
अर्जुनाला राज्य, भोग, जीवन यांचा अर्थच उरलेला वाटत नाही.

हे विचार त्याच्या मोहग्रस्त, भावनिक स्थितीचे लक्षण आहेत.

त्याने युद्धापासून पळ काढण्याचे कारण शोधायला सुरुवात केली आहे.

भगवंत पुढे त्याला कर्तव्याचे खरे स्वरूप समजावून देतील.

👉 पुढील श्लोकात अर्जुन अजून स्पष्ट करतो की, त्याला युद्धामध्ये कोणाचे वध करावे लागेल हेच सहन होत नाही – आणि त्यामुळेच तो युद्ध नकोसे समजतो.
तिथेच भगवंताचे अद्भुत ज्ञान प्रारंभ होते.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-11.08.2025-सोमवार.
===========================================