डॉ. विक्रम साराभाई: भारतीय अंतराळ कार्यक्रमाचे जनक-1- 🚀🇮🇳-

[Atul Kaviraje]

Dr. Vikram Sarabhai - August 12, 1919 (Father of the Indian space program)

डॉ. विक्रम साराभाई: भारतीय अंतराळ कार्यक्रमाचे जनक 🚀🇮🇳-

जन्मदिवस: १२ ऑगस्ट १९१९

आज, १२ ऑगस्ट, हा दिवस भारताच्या इतिहासातील एका महान दूरदृष्टीच्या व्यक्तीचा जन्मदिवस आहे – डॉ. विक्रम साराभाई. त्यांना 'भारतीय अंतराळ कार्यक्रमाचे जनक' म्हणून ओळखले जाते. त्यांच्या अथक प्रयत्नांमुळे आणि दूरदृष्टीमुळेच भारताने अंतराळ क्षेत्रात आज जागतिक स्तरावर आपले स्थान निर्माण केले आहे. हा लेख त्यांच्या जीवनप्रवास, कार्य आणि भारतासाठीच्या अमूल्य योगदानाचा सविस्तर आढावा घेतो.

१. परिचय: दूरदृष्टीचा ध्रुवतारा 🌟
डॉ. विक्रम अंबालाल साराभाई हे केवळ एक शास्त्रज्ञ नव्हते, तर ते एक दूरदृष्टीचे नेते, उत्कृष्ट व्यवस्थापक आणि शिक्षणतज्ञ होते. त्यांचा जन्म १२ ऑगस्ट १९१९ रोजी अहमदाबाद येथे झाला. स्वतंत्र भारताला विज्ञानाच्या आणि तंत्रज्ञानाच्या क्षेत्रात आत्मनिर्भर बनवण्याचे स्वप्न त्यांनी पाहिले आणि ते प्रत्यक्षात आणण्यासाठी आपले जीवन समर्पित केले. भारताच्या अंतराळ कार्यक्रमाची मुहूर्तमेढ रोवून त्यांनी देशाला जागतिक नकाशावर आणले. त्यांचे कार्य हे केवळ वैज्ञानिक प्रगतीपुरते मर्यादित नव्हते, तर ते सामाजिक आणि आर्थिक विकासाशीही जोडलेले होते.

२. बालपण आणि सुरुवातीचे शिक्षण: ज्ञानाची भूक 📚
विक्रम साराभाई यांचा जन्म एका श्रीमंत आणि प्रतिष्ठित कुटुंबात झाला. त्यांचे वडील अंबालाल साराभाई हे एक मोठे उद्योगपती होते आणि त्यांची आई सरलादेवी या शिक्षण आणि सामाजिक कार्यात सक्रिय होत्या. घरातच त्यांना वैज्ञानिक विचार आणि सामाजिक बांधिलकीचे संस्कार मिळाले. त्यांचे सुरुवातीचे शिक्षण अहमदाबादमध्ये झाले. लहानपणापासूनच त्यांना विज्ञान आणि गणिताची प्रचंड आवड होती. त्यांची कुशाग्र बुद्धी आणि जिज्ञासू वृत्ती यामुळे ते नेहमीच नवीन गोष्टी शिकण्यास उत्सुक असत.

३. उच्च शिक्षण आणि संशोधन: कॉस्मिक किरणांचा अभ्यास 🌌
उच्च शिक्षणासाठी डॉ. साराभाई केंब्रिज विद्यापीठात गेले. १९४० मध्ये त्यांनी केंब्रिजमधून नॅचरल सायन्सेसमध्ये ट्रायपोस (Tripos) पदवी प्राप्त केली. दुसऱ्या महायुद्धामुळे त्यांना भारतात परत यावे लागले. येथे त्यांनी नोबेल पारितोषिक विजेते डॉ. सी. व्ही. रमण यांच्या मार्गदर्शनाखाली बंगळूरु येथील इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ सायन्स (IISc) मध्ये कॉस्मिक किरणांवर (Cosmic Rays) संशोधन सुरू केले. १९४७ मध्ये ते पुन्हा केंब्रिजला गेले आणि 'कॉस्मिक रे इन्व्हेस्टिगेशन इन ट्रॉपिकल लॅटिट्यूड्स' (Cosmic Ray Investigations in Tropical Latitudes) या विषयावर प्रबंध सादर करून त्यांनी पीएचडी (Ph.D.) पदवी मिळवली. त्यांचे हे संशोधन अंतराळ विज्ञानाच्या मूलभूत अभ्यासासाठी महत्त्वाचे ठरले.

४. भौतिक संशोधन प्रयोगशाळा (PRL): विज्ञानाची पहिली पायरी 🔬
१९४७ मध्ये भारत स्वतंत्र झाल्यावर डॉ. साराभाई यांनी देशात वैज्ञानिक संशोधनाला चालना देण्याचे ठरवले. याच विचारातून त्यांनी अहमदाबाद येथे 'फिजिकल रिसर्च लॅबोरेटरी' (Physical Research Laboratory - PRL) ची स्थापना केली. ही संस्था त्यांच्या स्वतःच्या घरातून सुरू झाली आणि आज ती अंतराळ आणि संबंधित विज्ञानाच्या संशोधनातील एक अग्रगण्य संस्था आहे. PRL ची स्थापना हे त्यांच्या दूरदृष्टीचे एक उत्तम उदाहरण आहे, कारण या संस्थेनेच भविष्यातील अंतराळ कार्यक्रमासाठी आवश्यक असलेले वैज्ञानिक आणि तांत्रिक मनुष्यबळ तयार केले.

५. अणुऊर्जा आयोगातील योगदान: भाभांसोबतची भागीदारी ⚛️
डॉ. साराभाई यांचे कार्य केवळ अंतराळ विज्ञानापुरते मर्यादित नव्हते. त्यांना भारताच्या अणुऊर्जा कार्यक्रमातही महत्त्वाचे योगदान दिले. डॉ. होमी भाभा यांच्या निधनानंतर, त्यांनी अणुऊर्जा आयोगाचे अध्यक्षपद स्वीकारले. त्यांनी अणुऊर्जेचा शांततापूर्ण वापर करण्यावर भर दिला आणि भारताला या क्षेत्रात आत्मनिर्भर बनवण्यासाठी अथक परिश्रम घेतले. त्यांचे हे कार्य भारताच्या संरक्षणासाठी आणि ऊर्जा सुरक्षिततेसाठी अत्यंत महत्त्वाचे होते.

६. भारतीय अंतराळ कार्यक्रमाची मुहूर्तमेढ: ISRO चा जन्म 🚀
डॉ. विक्रम साराभाई यांचे सर्वात मोठे योगदान म्हणजे भारतीय अंतराळ कार्यक्रमाची स्थापना. त्यांना खात्री होती की, अंतराळ तंत्रज्ञान भारताच्या विकासासाठी अत्यंत महत्त्वाचे ठरू शकते. त्यांच्या प्रयत्नांमुळेच १९६२ मध्ये 'भारतीय राष्ट्रीय अंतराळ संशोधन समिती' (Indian National Committee for Space Research - INCOSPAR) ची स्थापना झाली, जी नंतर १९६९ मध्ये 'भारतीय अंतराळ संशोधन संस्था' (Indian Space Research Organisation - ISRO) मध्ये रूपांतरित झाली.

त्यांनी केरळमधील थुंबा येथे 'थुंबा इक्वेटोरियल रॉकेट लाँचिंग स्टेशन' (Thumba Equatorial Rocket Launching Station - TERLS) ची स्थापना केली. हे ठिकाण भूचुंबकीय विषुववृत्ताजवळ असल्याने रॉकेट प्रक्षेपणासाठी आदर्श होते. १९६३ मध्ये थुंबामधून पहिले रॉकेट 'नायके-अपचे' (Nike-Apache) प्रक्षेपित करण्यात आले, जे भारतीय अंतराळ कार्यक्रमातील एक ऐतिहासिक क्षण होता. 🚀

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-12.08.2025-मंगळवार.
===========================================