श्रीमद्भगवद्गीता- श्लोक ३४ :- आचार्याः पितरः पुत्रास्तथैव च पितामहाः-

[Atul Kaviraje]

श्रीमद्भगवद्गीता-

श्लोक ३४ :-

आचार्याः पितरः पुत्रास्तथैव च पितामहाः ।
मातुलाः श्वशुराः पौत्राः श्यालाः सम्बन्धिनस्तथा ॥ ३४ ॥

श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय १, श्लोक ३४
(श्लोक क्र. ३४ - संपूर्ण सखोल मराठी विवेचन)

🌿 श्लोक:
आचार्याः पितरः पुत्रास्तथैव च पितामहाः ।
मातुलाः श्वशुराः पौत्राः श्यालाः सम्बन्धिनस्तथा ॥ ३४ ॥

🌼 श्लोकाचा साधा अर्थ (Pratyek Shlokacha Arth):
हे श्लोक युद्धभूमीत अर्जुनाने भगवान श्रीकृष्णाला केलेल्या संवादाचा एक भाग आहे. या श्लोकात अर्जुन म्हणतो:

"हे कृष्णा, या युद्धात माझे आचार्य (गुरू), वडील, पुत्र, आजोबा, मामा, सासरे, नातवंडे, मेव्हणे आणि इतर नातलग आहेत."

📘 सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth):
या श्लोकात अर्जुन युद्धाच्या प्रसंगी अंतर्मुख होतो आहे. तो युद्धात सहभागी असलेल्यांकडे केवळ शत्रू म्हणून पाहत नाही, तर प्रत्येक व्यक्तीशी असलेले आपले व्यक्तिगत, कौटुंबिक व आत्मीय नाते समजून घेतो. तो म्हणतो, "हे तर माझे आप्तजन आहेत. यांच्याशी युद्ध करणे म्हणजे स्वतःच्या रक्ताशी युद्ध करणे."

त्याचे मन अशा विचारांनी विदीर्ण होते, की हे युद्ध केवळ परकीय शत्रूविरुद्ध नसून ते आपल्या लोकांशी आहे. अर्जुनाला ही भावनिक गुंतवणूक फारच गहिरा आघात करते आणि त्यामुळे तो पुढे म्हणतो की, "मी हे युद्ध लढू शकत नाही."

🔍 शब्दार्थ व अर्थसंगती:
संस्कृत शब्द   मराठी अर्थ   स्पष्टीकरण
आचार्याः   गुरु   द्रोणाचार्य
पितरः   वडील   पांडू किंवा कौरव पक्षातील वडील
पुत्राः   पुत्र   भीमाचा पुत्र घटोत्कच, इ.
पितामहाः   आजोबा   भीष्म
मातुलाः   मामा   शल्य
श्वशुराः   सासरे   अर्जुनाचे सासरे
पौत्राः   नातवंड   अभिमन्यूचा पुत्र
श्यालाः   मेव्हणे   द्रौपदीचे भाऊ
सम्बन्धिनः   इतर नातलग   आप्तेष्ट

🧠 विस्तृत विवेचन (Vistrut Vivechan):
👉 १. भावनिक संघर्ष:
अर्जुन केवळ एक योद्धा नसून एक संवेदनशील मनुष्य आहे. युद्धाच्या ठिकाणी उभा राहून तो भावनांच्या भोवऱ्यात अडकतो. हे श्लोक त्याच्या अंतर्गत संघर्षाचे दर्शन घडवतो.

👉 २. कर्तव्य व नातेसंबंध यातील संघर्ष:
अर्जुन धर्मयुद्धाच्या निमित्ताने रणभूमीत उभा आहे, पण तेव्हा त्याच्यासमोर केवळ धर्म नाही, तर त्याचे आप्त, गुरु, सासरे, भाचे, वडील हे उभे आहेत. या श्लोकातून नात्यांची गुंतागुंत आणि त्या विरुद्ध जाणारे कर्तव्य यांचा संघर्ष दिसतो.

👉 ३. मानवतेचा दृष्टिकोन:
ही श्लोक ओळख करून देतो की अर्जुन युद्धात फक्त विजया नव्हे, तर मानवतेच्या मूल्यांचा विचार करत आहे.

📚 उदाहरणासहित विश्लेषण (Udaharanasahit):
उदाहरण १:
द्रोणाचार्य हे अर्जुनाचे गुरु. त्यांच्यावर बाण चालवणे म्हणजे स्वतःच्या गुरुच्या शिक्षेचा अनादर वाटतो.

उदाहरण २:
भीष्म पितामह हे सर्वांचा आदर असलेले, वडीलधारी आणि थोर व्यक्तिमत्त्व. त्यांच्या विरुद्ध शस्त्र उचलणे म्हणजे अर्जुनासाठी एक मोठा मानसिक टक्का.

उदाहरण ३:
अभिमन्यूचा पुत्र परीक्षित हे नातवंड युद्धात असण्याची शक्यता — ही कल्पना सुद्धा अर्जुनाला व्यथित करते.

🧾 आरंभ, समारोप आणि निष्कर्ष:
✅ आरंभ:
या श्लोकाचा आरंभ अर्जुनाच्या अंतःकरणातून होतो. युद्धाच्या तोंडावर त्याचे मन आप्तेष्टांच्या नात्यांमध्ये अडकते.

✅ समारोप:
अर्जुनाच्या मनाची ही अवस्था त्याला मानसिकरित्या कमकुवत बनवते आणि पुढे तो शस्त्र खाली ठेवतो.

✅ निष्कर्ष:
या श्लोकातून समजते की धर्मयुद्ध देखील सहज नसते. युद्ध हे केवळ तलवारींनी नव्हे, तर भावनांनी, नात्यांनी आणि कर्तव्यांनी रंगलेले असते. अर्जुनाचे उदाहरण हे आपल्याला हे शिकवते की जीवनात कधी कधी नात्यांवर कर्तव्य भारी पडते, पण निर्णय कठीण असतात.

अर्थ: हे गोविंदा, आम्हाला असे राज्य काय करायचे? असे भोग आणि अशा जगण्याने तरी काय लाभ होणार आहे? ज्यांच्यासाठी आम्हाला राज्य, भोग आणि सुखांची इच्छा होती, तेच हे आचार्य, पिता, पुत्र, आजोबा, मामा, सासुरवाडीकडील मंडळी, नातू आणि इतर नातेवाईक, आपल्या प्राणांची आणि धनाची पर्वा न करता युद्धासाठी उभे आहेत.

थोडक्यात: ज्यांच्यासाठी राज्य हवं होतं, तेच लोक समोर आहेत, म्हणून अर्जुनला ते नकोसं वाटतं. 🤔

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-13.08.2025-बुधवार.
===========================================