आपल्याला 'देजा वू' (Déjà Vu) का होते? 🤔

[Atul Kaviraje]

Tell Me Why?
Daily Life & Human Behavior:-
Why do we get déjà vu? 🤔 (Likely a brief glitch in memory processing.)

आपल्याला 'देजा वू' (Déjà Vu) का होते? 🤔

'देजा वू' (Déjà Vu) हा एक फ्रेंच शब्द आहे, ज्याचा अर्थ आहे 'आधी पाहिलेले'। हा एक विचित्र आणि रहस्यमय अनुभव आहे, जिथे आपल्याला अचानक असे वाटते की आपण सध्या जे काही पाहत किंवा अनुभवत आहोत, ते आधीही घडले आहे. ही भावना काही सेकंदांसाठीच राहते आणि अनेकदा एका अनोळखी ठिकाणी किंवा एखाद्या नवीन घटनेच्या वेळी होते. हा एक खूप सामान्य अनुभव आहे, जो सुमारे 60-70% लोकांना त्यांच्या आयुष्यात कमीत कमी एकदा तरी जाणवतो. वैज्ञानिक या घटनेला समजून घेण्याचा प्रयत्न करत आहेत, आणि यामागे अनेक सिद्धांत आहेत, ज्यांपैकी बहुतेक आपल्या मेंदू आणि त्याच्या स्मरणशक्तीच्या प्रक्रियेशी संबंधित आहेत.

1. स्मृती प्रक्रियेतील गडबड (A Glitch in Memory Processing) 🧠
सर्वात लोकप्रिय सिद्धांतांपैकी एक म्हणजे 'देजा वू' आपल्या स्मृती प्रक्रियेतील (memory processing) एक छोटीशी गडबड आहे. आपला मेंदू कोणत्याही घटनेला दोन वेगवेगळ्या मार्गांनी स्मृतीमध्ये साठवतो. एका सिद्धांतानुसार, जेव्हा हे दोन मार्ग एकत्र काम करत नाहीत, तेव्हा एक घटना आधीच मेंदूमध्ये नोंदवली जाते, पण आपले जागृत मन (conscious mind) तिला उशिरा ओळखते. यामुळे आपल्याला असे वाटते की आपण ती घटना पुन्हा पाहत आहोत.

2. मेंदूच्या भागांचे तात्पुरते असामंजस्य (Temporary Mismatch in Brain Regions) ⚡
आपला मेंदू नवीन माहिती त्वरित गोळा करतो आणि प्रक्रिया करतो. 'देजा वू' तेव्हा होऊ शकते जेव्हा मेंदूचे वेगवेगळे भाग, जसे की स्मृती (memory) आणि बोध (perception) शी संबंधित भाग, काही काळासाठी एकत्र काम करत नाहीत. जेव्हा माहिती एका भागात आधी पोहोचते आणि दुसऱ्या भागात उशिरा, तेव्हा आपल्याला ही भावना होते की हा अनुभव आधीही घडला आहे.

3. लक्ष न देणे (Lack of Attention) 🧐
हा सिद्धांत सांगतो की जेव्हा आपले लक्ष पूर्णपणे एखाद्या घटनेवर केंद्रित नसते, तेव्हा 'देजा वू' होऊ शकते. उदाहरणार्थ, जेव्हा आपण गर्दीच्या ठिकाणी जातो, तेव्हा आपला मेंदू संपूर्ण माहिती त्वरित प्रक्रिया करू शकत नाही. जेव्हा आपण नंतर त्याच माहितीवर लक्ष देतो, तेव्हा आपल्याला असे वाटते की ही घटना आधीही घडली आहे, कारण आपल्या मेंदूने ती आधीच अवचेतनपणे पाहिली होती.

4. मेंदूच्या लोबचे असामंजस्य 🔄
काही संशोधकांचे मत आहे की 'देजा वू' चा संबंध मेंदूच्या टेम्पोरल लोब (temporal lobe) शी आहे, जो स्मरणशक्ती आणि संवेदी माहितीवर प्रक्रिया करतो. जेव्हा हा भाग थोड्या काळासाठी असामान्य पद्धतीने सक्रिय होतो, तेव्हा तो आपल्याला एका नवीन अनुभवाला जुना म्हणून अनुभवू शकतो.

5. स्वप्ने आणि वास्तव यांच्यातील संभ्रम (Confusion Between Dreams and Reality) 😴
हे देखील शक्य आहे की आपल्याला 'देजा वू' तेव्हा होते, जेव्हा आपण अशा परिस्थितीचा सामना करतो, जी आपल्या पाहिलेल्या एखाद्या स्वप्नाशी मिळतेजुळते असते. आपला मेंदू ही समानता ओळखतो, पण हे आठवू शकत नाही की हे स्वप्न होते. यामुळे आपल्याला हा भ्रम होतो की ही घटना आधी घडली आहे.

6. पुनरावृत्तीचा भ्रम (Illusion of Repetition) 🔁
हा सिद्धांत सांगतो की 'देजा वू' फक्त एक भ्रम आहे. आपला मेंदू कोणत्याही नवीन अनुभवाशी एक परिचिततेची भावना जोडतो, ज्यामुळे आपल्याला वाटते की ही घटना आधी घडली आहे. ही एक प्रकारची संज्ञानात्मक त्रुटी (cognitive error) आहे, जिथे मेंदू एका नवीन अनुभवाला चुकीने जुना अनुभव म्हणून अर्थ लावतो.

7. न्यूरॉनल थकवा (Neuronal Fatigue) 🧠💤
काही वैज्ञानिक मानतात की 'देजा वू' तेव्हा होते जेव्हा मेंदूचे काही न्यूरॉन्स तात्पुरते थकून जातात. हा थकवा तेव्हा येतो जेव्हा न्यूरॉन्स एकच काम वारंवार करतात. यामुळे त्यांची कार्यक्षमता प्रभावित होते आणि ते एका नवीन अनुभवालाही चुकीच्या पद्धतीने जुना म्हणून प्रक्रिया करू शकतात.

8. वय आणि 'देजा वू' 👴
साधारणपणे 'देजा वू' चा अनुभव तरुण वयात जास्त होतो आणि वय वाढल्यावर त्याची घटना कमी होते. हे सुचवते की 'देजा वू' आपल्या मेंदूच्या विकासाशी आणि त्याच्या कार्यप्रणालीशी संबंधित असू शकते.

9. कोणत्याही आजाराचे लक्षण? 🩺
काही दुर्मिळ प्रकरणात, 'देजा वू' मिर्गी (epilepsy) सारख्या मज्जासंस्थेच्या आजाराचे लक्षण असू शकते, विशेषतः टेम्पोरल लोब मिर्गीचे. तथापि, निरोगी लोकांमध्ये होणारे 'देजा वू' पूर्णपणे सामान्य आणि निरुपद्रवी असते.

10. रहस्य आणि उत्सुकतेचे कारण (Reason for Mystery and Curiosity) 🤔
वैज्ञानिकांसाठी 'देजा वू' आजही एक रहस्य बनलेले आहे. यामागचे अचूक कारण अजूनही पूर्णपणे ज्ञात नाही. याच कारणामुळे हा अनुभव आपल्याला इतका उत्सुक आणि हैराण करतो. हे आपल्या मेंदूची जटिलता आणि स्मरणशक्तीच्या काम करण्याच्या पद्धतीला दर्शवते.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-14.08.2025-गुरुवार.
===========================================