संत सेना महाराज-हित व्हावे मनासी। दवडा दंभ मनासी-1

[Atul Kaviraje]

                          "संत चरित्र"
                         ------------

        संत सेना महाराज-

    उपदेशाविषयी अभंग-

वारकरी पंथातील बहुतेक संतांनी बहुविध विषयांवर अभंगरचना केल्या आहेत. अभंगरचनेमागील हेतू संतांना वाटते म्हणून स्वतःच्या सुखासाठी किंवा लोकोद्धारासाठी अभंग रचना करतात. संत हे अंतर्मुख म्हणजेच आत्मपर, आत्म समाधानापोटी लिहिलेले अभंग किंवा जगकल्याणार्थ लिहिलेले आहेत. जसे जल हे स्वतः शीतल थंड राहते. तसे अग्नी विझवण्यास त्याचा उपयोग होत असतो. स्वतः तसे ब्रह्मरस स्वतः सेवन करणारे व इतरांनाही त्याचे वाटप करणारे आहेत. हेच संत निरामयवृत्तीने, उदार मनाने व श्रेष्ठ कारुण्यभाव जपणारे असतात, हेच पुढे निर्मळवृत्तीने भक्तीच्या पवित्र वाटा दाखविण्याचे आत्मबुद्धीने व्यापक असे कार्य करीत असतात. ईश्वराची भक्ती करता करता त्यांच्या मनामध्ये समाजाबद्दल कारुण्यभाव, कळवळा तयार होतो. हळूहळू त्यांच्या मनात उपदेशवाणी तयार होते. आपल्या आसपास असणाऱ्या साधकांना मार्गदर्शन, उपदेश करण्याचे काम सवा म्हणून करीत असतात.

संत सेनामहाराजांनी तेच केले. ते अपवाद नाहीत. त्यांच्या अभंगातील उपदेश हाही त्यांच्या कवितेचा विशेष आहे. स्वतःच्या आत्मोच्धाराची व जनसामान्य

विषयीची तळमळ त्यांच्या कवितानिर्मितीमागे आहे. त्यांच्या मते जीवनाचे सार्थक करावपाचे असेल किंवा आत्मसुखाची प्राप्ती करावयाची असेल तर परमेश्वराची महत्वाची आहे. सेनाजी म्हणतात,

"हित व्हावे मनासी। दवडा दंभ मनासी॥

अलभ्या लाभ येईल हाता। शरण जावे पंढरीनाथा॥

चित्तशुद्धी करा। न देई दुजियासी थारा॥

हेचि शस्त्र निर्वाणीचे। सेना म्हणे धरा साचे ॥"

संत सेना महाराजांच्या अभंगाचा सखोल भावार्थ

आरंभ
संत सेना महाराज हे वारकरी संप्रदायातील एक महान संत होते. त्यांच्या अभंगांमधून भक्ती, वैराग्य, आणि आत्मशुद्धीचा संदेश मिळतो. प्रस्तुत अभंगामध्ये त्यांनी मानवी मनाला मार्गदर्शन करताना, आध्यात्मिक उन्नतीसाठी आवश्यक असलेल्या गुणांवर प्रकाश टाकला आहे. या अभंगात ते सांगतात की, मनाला शुद्ध कसे करावे, दंभ म्हणजे अहंकार कसा सोडावा आणि परमेश्वराच्या कृपेचा लाभ कसा मिळवावा. हा अभंग मानवासाठी एक मार्गदर्शक तत्त्वज्ञानच आहे, जो आपल्याला अंतर्मुख होण्यास आणि खऱ्या सुखाचा शोध घेण्यास प्रवृत्त करतो.

प्रत्येक कडव्याचा अर्थ आणि विवेचन

१. "हित व्हावे मनासी। दवडा दंभ मनासी॥"
अर्थ:
या ओळींचा सरळ अर्थ असा आहे की, "जर तुम्हाला तुमच्या मनाचे खरे हित करायचे असेल, तर मनातील दंभ (अहंकार) पूर्णपणे काढून टाका."

विस्तृत विवेचन:
संत सेना महाराज इथे आत्मोन्नतीचा पहिला आणि सर्वात महत्त्वाचा नियम सांगतात. मानवी जीवनात दु:खाचे आणि अधोगतीचे मूळ कारण अहंकार आहे. हा अहंकार अनेक रूपांमध्ये प्रकट होतो - जसे की, "मी मोठा आहे," "माझ्याकडे जास्त धन आहे," "मला जास्त ज्ञान आहे," "मी इतरांपेक्षा श्रेष्ठ आहे." हा दंभ मनाला दूषित करतो आणि इतरांबद्दल द्वेष, मत्सर आणि तिरस्कार निर्माण करतो.

उदाहरण:
एक धनवान व्यक्ती, जी आपल्या संपत्तीचा गर्व करते, ती गरिबांना तुच्छ लेखते. तिला असे वाटते की तिचे जीवन परिपूर्ण आहे आणि तिला कोणाच्या मदतीची गरज नाही. परंतु, संत सेना महाराज सांगतात की, हा गर्वच त्या व्यक्तीच्या आध्यात्मिक प्रगतीत सर्वात मोठा अडथळा आहे. जोपर्यंत ती व्यक्ती हा अहंकार सोडत नाही, तोपर्यंत तिला मनाचे खरे समाधान आणि शांती कधीच मिळणार नाही. खरे हित हे बाहेरच्या संपत्तीत नाही, तर मनाच्या शुद्धतेत आणि नम्रतेत आहे.

२. "अलभ्या लाभ येईल हाता। शरण जावे पंढरीनाथा॥"
अर्थ:
या ओळींचा अर्थ असा की, "ज्या गोष्टी सहजासहजी मिळत नाहीत (अलभ्य), त्या गोष्टींचा लाभ तुम्हाला होईल. त्यासाठी फक्त पंढरीनाथाला (विठ्ठलाला) शरण जा."

विस्तृत विवेचन:
हे दुसरे कडवे भक्तीचे सामर्थ्य स्पष्ट करते. दंभ सोडल्यानंतर मन निर्मळ होते. या निर्मळ झालेल्या मनाला परमेश्वराची प्राप्ती होते. "अलभ्य लाभ" म्हणजे केवळ धन, मान, किंवा पद नाही. अलभ्य लाभ म्हणजे परमेश्वराची प्राप्ती, आत्मसाक्षात्कार आणि मोक्ष. या गोष्टी केवळ मानवी प्रयत्नांनी आणि ज्ञानाने मिळवता येत नाहीत, त्यासाठी परमेश्वराची कृपा लागते.

संत सेना महाराज सांगतात की, परमेश्वराची कृपा मिळवण्याचा सर्वात सोपा मार्ग म्हणजे त्याला पूर्णपणे शरण जाणे. शरण जाणे म्हणजे आपल्या सर्व अहंकार, इच्छा आणि वासना परमेश्वराच्या चरणी अर्पण करणे. जेव्हा माणूस स्वतःचा 'मी' पणा विसरून परमेश्वराला शरण जातो, तेव्हा परमेश्वर स्वतःच त्याच्या सर्व जबाबदाऱ्या घेतो आणि त्याला अलौकिक सुखाची प्राप्ती करून देतो.

उदाहरण:
एक भक्त जेव्हा देवाला शरण जातो, तेव्हा तो फक्त 'देवा, हे कर, ते कर' असे मागत नाही. तो म्हणतो, "हे देवा, माझे जीवन तुझ्या हाती आहे. जसे तू मला चालवशील, तसा मी चालेन." ही शरणागती त्याला सर्व चिंता आणि भीतीपासून मुक्त करते. संतांनी सांगितल्याप्रमाणे, "तुका म्हणे शरण जाऊ देवा।" अशी शरणागतीच खऱ्या सुखाचा मार्ग आहे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-14.08.2025-गुरुवार.
===========================================