संत सेना महाराज-हित व्हावे मनासी। दवडा दंभ मनासी-2

[Atul Kaviraje]

                          "संत चरित्र"
                         ------------

        संत सेना महाराज-

३. "चित्तशुद्धी करा। न देई दुजियासी थारा॥"
अर्थ:
या ओळींचा अर्थ असा की, "तुमच्या चित्ताला (मनाला) शुद्ध करा. आणि त्यात दुसऱ्या कोणालाही (दुजाभाव किंवा अहंकार) जागा देऊ नका."

विस्तृत विवेचन:
पहिल्या कडव्यात दंभ सोडा असे सांगितले, दुसऱ्या कडव्यात शरणागतीचा मार्ग दाखवला आणि आता तिसऱ्या कडव्यात संत सेना महाराज चित्तशुद्धीवर भर देतात. चित्तशुद्धी म्हणजे मनाला सर्व विकारांपासून मुक्त करणे. लोभ, मोह, मत्सर, द्वेष, काम आणि क्रोध हे मनाला अशुद्ध करतात. जेव्हा मन या विकारांनी भरलेले असते, तेव्हा ते परमेश्वराची भक्ती करू शकत नाही.

"न देई दुजियासी थारा" याचा अर्थ 'दुजाभाव' सोडून देणे. 'दुजाभाव' म्हणजे 'मी आणि तो' असा भेद करणे. जेव्हा आपण सर्वांना समान मानतो आणि आपल्या अंतर्यामी असलेल्या परमेश्वराचाच अंश इतरांमध्ये पाहतो, तेव्हा कोणताही दुजाभाव शिल्लक राहत नाही. ही समत्वाची भावनाच मनाला पूर्णपणे शुद्ध करते.

उदाहरण:
एक व्यक्ती जी दुसऱ्या व्यक्तीबद्दल वाईट विचार करते, ती तिच्या चित्ताला अशुद्ध करते. त्यामुळे तिला शांतता आणि समाधान कधीच मिळत नाही. पण, जेव्हा ती व्यक्ती "सर्वत्र एकच चैतन्य आहे" असा विचार करते आणि सर्वांवर प्रेम करते, तेव्हा तिचे मन शांत आणि निर्मळ होते. संत ज्ञानेश्वरांनी सांगितल्याप्रमाणे, "विश्वचि माझे घर," ही भावनाच चित्तशुद्धीचे उत्तम उदाहरण आहे.

४. "हेचि शस्त्र निर्वाणीचे। सेना म्हणे धरा साचे ॥"
अर्थ:
या ओळींचा अर्थ असा की, "हेच (वर सांगितलेले गुण) अंतिम आणि सर्वात प्रभावी शस्त्र आहे. संत सेना महाराज म्हणतात, हे तुम्ही नक्कीच धारण करा."

विस्तृत विवेचन:
या अंतिम कडव्यात संत सेना महाराज वरील तीनही गुणांना एकत्रित करून त्याचे महत्त्व सांगतात. दंभ सोडा, परमेश्वराला शरण जा आणि चित्त शुद्ध करा - हेच ते 'निर्वाणीचे शस्त्र' आहे. 'निर्वाणीचे' म्हणजे अंतिम, शेवटचे आणि अत्यंत प्रभावी. हे शस्त्र कशाविरुद्ध आहे? तर, मानवी जीवनातील दु:ख, संकटे, आणि जन्म-मृत्यूच्या चक्राविरुद्ध.

या शस्त्राचा वापर करून माणूस आपल्या सर्व अडचणींवर विजय मिळवू शकतो आणि आत्मिक शांती प्राप्त करू शकतो. संत सेना महाराज सांगतात की, हे केवळ उपदेश नाही, तर ते एक सत्य आहे जे प्रत्येकाने आपल्या जीवनात अंगिकारले पाहिजे. 'धरा साचे' म्हणजे हे सत्य मनापासून स्वीकारून त्याचा आचरण करा.

उदाहरण:
एक सैनिक युद्धात प्रभावी शस्त्रांचा वापर करून विजय मिळवतो. त्याचप्रमाणे, जीवनरूपी युद्धात माणूस दंभ सोडून, शरणागती स्वीकारून आणि चित्तशुद्धी करून खऱ्या अर्थाने यशस्वी होतो. हे शस्त्र त्याला केवळ भौतिक विजय देत नाही, तर त्याला आंतरिक शांती, समाधान आणि परमेश्वराची कृपा प्राप्त करून देते.

समारोप आणि निष्कर्ष
संत सेना महाराजांचा हा अभंग मानवी जीवनाला एक दिशा देतो. या अभंगाचा मुख्य संदेश हाच आहे की, बाह्य साधनांनी नव्हे, तर आत्मशुद्धीने आणि परमेश्वरावरील श्रद्धेनेच खरे सुख प्राप्त होते.

या अभंगाचा निष्कर्ष खालीलप्रमाणे सांगता येईल:

अहंकार सोडा: मनाला शुद्ध करण्याचा पहिला मार्ग म्हणजे दंभ सोडून नम्र होणे.

शरणागती स्वीकारा: परमेश्वराच्या कृपेचा लाभ मिळवण्यासाठी त्याला पूर्णपणे शरण जाणे आवश्यक आहे.

चित्तशुद्धी करा: मन निर्मळ ठेवणे आणि कोणताही दुजाभाव न ठेवता सर्वांवर प्रेम करणे, हे महत्त्वाचे आहे.

या तीन तत्त्वांचा अंगीकार केल्यास, माणूस केवळ आध्यात्मिक उन्नतीच नव्हे, तर एक सुखी आणि शांत जीवन जगू शकतो. संत सेना महाराजांनी सांगितलेले हे 'निर्वाणीचे शस्त्र' आजच्या काळातही तितकेच उपयुक्त आहे, जे आपल्याला जीवनाच्या प्रत्येक संघर्षावर विजय मिळवण्यास मदत करते.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-14.08.2025-गुरुवार.
===========================================