संत सेना महाराज-धन कोणा कामा आले। पण विचारून भरले-

[Atul Kaviraje]

                          "संत चरित्र"
                         ------------

        संत सेना महाराज-

पवित्र अंतःकरणाने विठ्ठलाची भक्ती करणे, हेच अंतिम शस्त्र आहे. सेनाजींनी उपदेश करताना काही पौराणिक दाखले दिले आहेत. ईश्वर प्राप्तीसाठी जप, तप, लौघाटन काही कामाचे नाही, अनेकदा खूप श्रम घेऊन प्रवास केला असता तो प्रवास वाया जातो. त्या प्रवासाचे धन रानात चोरांकडून लुटले जावे, तसे आहे. जसे विभांडक, शृंगी यासारखे अनेक ऋषीमुनी अरण्यात जाऊन तपश्चर्येला बसले, पण रंभा नामक अप्सरेकडून ते नागवले गेले आणि त्यांचा तपोभंग झाला. त्यांना देव तर भेटला नाहीच, तुम्ही स्वतः त्याचे वाटेकरी असता, पण तपश्चर्या निष्फळ ठरली.

समाजाला उद्देशून सेनाजी म्हणतात, 'तुमच्या आयुष्यात तुम्ही आंधळेपणाने धनदौलती मागे लागता. बायका, मुले, भाऊ यांचा पाप-पुण्याच्या वाटणीत काही संबंध नसतो. म्हणून लौकिक जीवनात विठ्ठलाशिवाय तुम्हाला कोणी वाली नाही. माणून सेनाजी सर्वांना विचारतात,

     "धन कोणा कामा आले। पण विचारून भरले॥

     ऐसे सकल जाणती। कळोनिया आंधळे होती॥"

अभंग १: धन कोणा कामा आले। पण विचारून भरले॥
हा अभंग संत तुकाराम महाराजांच्या 'तुकाराम गाथा' मध्ये समाविष्ट आहे. या अभंगात, संत तुकाराम महाराज पैसा आणि भौतिक संपत्ती यांच्या क्षणभंगुरतेबद्दल आणि त्यांच्या मर्यादांबद्दल बोलतात.

पहिल्या कडव्याचा अर्थ:

"धन कोणा कामा आले। पण विचारून भरले॥": संत तुकाराम महाराज म्हणतात की, हे धन (पैसा), कोणाही कामा आले नाही, पण ते मिळवण्यासाठी लोकांनी खूप कष्ट केले, आणि खूप विचार करून ते साठवले.

विस्तृत विवेचन (प्रदीर्घ): या ओळीतून संत तुकाराम महाराज आपल्याला सांगतात की, आपण आपले आयुष्य फक्त पैसा मिळवण्यासाठी खर्च करतो, पण तो पैसा आपल्यासोबत कायम राहत नाही. जसे की, आपण आजारी पडल्यावर पैसा आपल्या वेदना कमी करू शकत नाही, किंवा आपल्या जवळचे लोक सोडून गेल्यावर पैसा आपल्याला सांत्वन देऊ शकत नाही. पैशाच्या मागे धावताना आपण आपले खरे सुख, आपले नातेसंबंध आणि आपले आरोग्य गमावतो.

उदाहरणासह:

समजा, एका माणसाने आयुष्यभर खूप मेहनत करून प्रचंड पैसा कमावला, पण तो पैसा कमवण्याच्या नादात त्याने आपल्या कुटुंबाला वेळ दिला नाही. आता, त्याच्याकडे खूप पैसा आहे, पण त्याचे कुटुंब त्याच्यापासून दूर गेले आहे. अशा परिस्थितीत, तो पैसा त्याला आनंद देऊ शकत नाही.

अभंग २: ऐसे सकल जाणती। कळोनिया आंधळे होती॥
हा अभंग देखील संत तुकाराम महाराजांच्या 'तुकाराम गाथा' मध्ये समाविष्ट आहे. या अभंगात, संत तुकाराम महाराज ज्ञान असूनही अज्ञान बाळगणाऱ्या लोकांवर टीका करतात.

दुसऱ्या कडव्याचा अर्थ:

"ऐसे सकल जाणती। कळोनिया आंधळे होती॥": संत तुकाराम महाराज म्हणतात की, असे सगळे लोक जाणतात, त्यांना सगळ्या गोष्टी कळतात, पण तरीही ते जाणूनबुजून आंधळ्यासारखे वागतात.

विस्तृत विवेचन (प्रदीर्घ): या ओळीतून संत तुकाराम महाराज आपल्याला सांगतात की, जगातले बरेच लोक हे जाणतात की, पैसा, संपत्ती, आणि सत्ता या गोष्टी क्षणभंगुर आहेत. त्यांना हेही माहिती आहे की, खऱ्या अर्थाने आनंद हा दुसऱ्यांना मदत करण्यात, चांगल्या गोष्टी करण्यात, आणि देवाची भक्ती करण्यात आहे. पण तरीही, ते या गोष्टींकडे दुर्लक्ष करून, पुन्हा एकदा त्या क्षणभंगुर गोष्टींच्या मागे धावतात. ते ज्ञान असूनही, अज्ञानासारखे वागतात.

उदाहरणासह:

जसे की, आपल्याला सगळ्यांना माहित आहे की, चांगले खाणे-पिणे आणि व्यायाम करणे आरोग्यासाठी चांगले आहे, पण तरीही आपण जंक फूड खातो आणि व्यायामाकडे दुर्लक्ष करतो. हेच संत तुकाराम महाराज सांगू इच्छितात की, आपल्याला सत्य माहिती असूनही, आपण ते स्वीकारत नाही आणि त्याप्रमाणे वागत नाही.

समारोप आणि निष्कर्ष
या दोन्ही अभंगांमध्ये, संत तुकाराम महाराज आपल्याला एक महत्त्वाचा संदेश देतात: आपले आयुष्य कशासाठी आहे, हे जाणूनबुजून दुर्लक्ष करू नका.

पहिल्या अभंगात ते सांगतात की, भौतिक गोष्टींवर आपले आयुष्य खर्च करू नका, कारण त्या आपल्यासोबत कधीच राहत नाहीत.

दुसऱ्या अभंगात ते सांगतात की, आपल्याला ज्ञान असूनही, आपण आंधळ्यासारखे वागू नये. आपले ज्ञान वापरून आपण आपले आयुष्य अधिक चांगले आणि सार्थक बनवावे. या दोन्ही अभंगांचा एकत्रित अर्थ असा आहे की, आपण आपले जीवन क्षणभंगुर गोष्टींच्या मागे न लावता, त्या गोष्टींसाठी वापरावे, ज्या खऱ्या अर्थाने आपल्याला आणि इतरांना आनंद देतात.

हा आध्यात्मातील वैश्विक विचार अतिशय स्पष्टपणे मांडून सेनाजी तुम्हा- जोम्हांचे डोळे खडखडीत उघडवितात. लौकिक जीवनातील, प्रपंचातील धनसंपदा, नाती-गोती काहीच कामात राहात नाही. प्रपंच सुख हे क्षणैक आहे. परमात्मसुख मात्र शाश्वत आहे. हे वरील अभंगातून अधोरेखित करतात.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-15.08.2025-शुक्रवार.
===========================================