श्रीमद्भगवद्गीता- श्लोक ३७:- तस्मान्नार्हा वयं हन्तुं धार्तराष्ट्रान्स्वबान्धव

[Atul Kaviraje]

श्रीमद्भगवद्गीता-

श्लोक ३७:-

तस्मान्नार्हा वयं हन्तुं धार्तराष्ट्रान्स्वबान्धवान् ।
स्वजनं हि कथं हत्वा सुखिनः स्याम माधव ॥३७ ॥

श्रीमद्भगवद्गीता
अध्याय १ – अर्जुनविषादयोग
श्लोक ३७:

तस्मान्नार्हा वयं हन्तुं धार्तराष्ट्रान्स्वबान्धवान्।
स्वजनं हि कथं हत्वा सुखिनः स्याम माधव ॥३७॥

🌺 श्लोकाचा शब्दशः अर्थ (Pratyek Shlokacha Arth):

तस्मात् – म्हणून

न अर्हाः वयम् – आम्ही योग्य नाही / आम्हांला शोभत नाही

हन्तुं – मारणे

धार्तराष्ट्रान् – धृतराष्ट्राचे पुत्र (कौरव)

स्वबान्धवान् – आपले बांधव

स्वजनम् हि – स्वतःचे लोक

कथम् – कसे

हत्वा – मारून

सुखिनः स्याम – सुखी होऊ शकू

माधव – हे माधव (कृष्णा)!

🌿 श्लोकाचा सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth):

या श्लोकात अर्जुनाचा मानसिक द्वंद्व उलगडतो. तो म्हणतो:
"हे माधव! म्हणूनच आम्ही आपलेच बांधव – धार्तराष्ट्र आणि इतर स्वजन – यांना मारणे योग्य नाही. आपलेच लोक, आपले नातेवाईक, आपले बंधू यांना ठार करून आम्ही कसे सुखी राहू शकतो? आम्हाला मिळणाऱ्या राज्य, सुख वा विजयाचा अर्थ तरी काय, जर तो रक्ताने माखलेला असेल?"

अर्जुनाला युद्ध करण्याची नैतिक गोची निर्माण होते आहे. तो युद्धभूमीवर उभा आहे, पण मनाने मागे सरकलेला आहे. त्याला वाटते, 'काहीही झाले तरी आपल्या स्वजनांचा वध करून प्राप्त होणारे राज्य आणि सुख निरर्थक आहे.'

🪔 विस्तृत विवेचन (Vistrut ani Pradirgh Vivechan):
🔹 आरंभ (Introduction):

श्रीमद्भगवद्गीतेचा हा प्रसंग अत्यंत भावनिक आणि मानवी मूल्यांनी भरलेला आहे. धर्मयुद्धाच्या रणभूमीवर अर्जुनाच्या मनात जो गोंधळ सुरू आहे, त्याचे हे एक प्रमुख दर्शन आहे. आप्तस्वजनांविरुद्ध शस्त्र उचलणे हे त्याला अनैतिक वाटते.

🔹 मुख्य विवेचन (Main Analysis):

नैतिकता आणि कर्तव्य यामधील संघर्ष
अर्जुनाला वाटते की, जरी कौरव अन्यायी असले, तरी ते त्याचे बंधू आहेत, गुरू आहेत, वृद्ध आहेत. त्यांना मारणे म्हणजे आपल्या सगळ्या मूल्यांचा संहार करणे आहे.

स्वजनांचे महत्त्व
'स्वजन' या शब्दात केवळ रक्ताचे नातेच नाही, तर भावनिक, सामाजिक आणि सांस्कृतिक नातेही आले आहे. अशा लोकांचा वध करून सुख कसे मिळेल?

युद्धानंतरची पोकळी
अर्जुनाला भय वाटते की युद्ध जिंकल्यानंतर जर आपले प्रियजनच उरले नाहीत, तर त्या विजयाला अर्थच काय उरेल? आपण एकटे राहिलो, तर सुखाचा उपयोग काय?

अर्जुनाचे मनोविकार
या टप्प्यावर अर्जुनाला मोह, शोक, करूणा आणि असहायता वाटते. त्याचे मन धर्म आणि माया यांच्या संघर्षात अडकलेले आहे.

🧠 उदाहरणासह स्पष्टीकरण (Udaharana Sahit):

उदाहरणार्थ, एखाद्या कुटुंबातील दोन भावांमध्ये संपत्तीवरून वाद झालेला असतो. ज्येष्ठ भाव चुकीचा असला तरी लहान भाऊ जर त्याच्याविरुद्ध कायदेशीर कारवाई करत असेल, तरी त्याला नैतिकदृष्ट्या अपराधी वाटते कारण संबंध फक्त कायद्याचे नसून भावनिकही असतात.
असेच अर्जुनाच्या बाबतीत होत आहे – न्यायाची बाजू घेत असूनही त्याचे मन स्वजनवधाच्या विचाराने खचलंय.

🧾 समारोप आणि निष्कर्ष (Samarop ani Nishkarsha):

या श्लोकातून आपण एक महत्त्वाचा जीवनधडा शिकतो – भावना आणि कर्तव्य यामधील संघर्ष. अर्जुनाच्या मनातील द्वंद्व हेच सर्व सामान्य माणसाचेही द्वंद्व आहे. कित्येकदा आपल्यालाही निर्णय घेताना भावना आणि मूल्यांमध्ये संतुलन साधावे लागते.

पण गीता यानंतर पुढे हे स्पष्ट करते की, कर्तव्याचे पालन, योग्य विचार आणि निष्काम भाव हेच सर्वोच्च मार्ग आहेत.

✅ निष्कर्ष (Conclusion):

श्लोक ३७ हा अर्जुनाच्या मनोव्यथेचा उत्कट आविष्कार आहे. त्यात नैतिकतेचा आणि मायेचा संघर्ष दिसतो. हेच मानवी मनाचे खरे चित्र आहे. मात्र गीता यानंतर अर्जुनाला योग्य मार्ग दाखवते – धर्म, कर्म आणि आत्मज्ञान याचा.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-16.08.2025-शनिवार.
===========================================