श्रीमद्भगवद्गीता- श्लोक ३९:- कथं न ज्ञेयमस्माभिः पापादस्मान्निवर्तितुम्-

[Atul Kaviraje]

श्रीमद्भगवद्गीता-

श्लोक ३९:-

कथं न ज्ञेयमस्माभिः पापादस्मान्निवर्तितुम् ।
कुलक्षयकृतं दोषं प्रपश्यद्भिर्जनार्दन ॥ ३९ ॥

श्रीमद्भगवद्गीता – अध्याय १ (अर्जुनविषादयोग)
श्लोक ३९:
कथं न ज्ञेयमस्माभिः पापादस्मान्निवर्तितुम् ।
कुलक्षयकृतं दोषं प्रपश्यद्भिर्जनार्दन ॥ ३९ ॥

🔸 श्लोकाचा शब्दशः अर्थ (Pratyek Shlokacha Arth):

कथं न ज्ञेयम् अस्माभिः – आपणास हे का समजत नाही?
पापात् अस्मात् निवर्तितुम् – या पापापासून आपण दूर का राहू नये?
कुलक्षयकृतं दोषं प्रपश्यद्भिः – जेव्हा आपण कुलविनाशाचे दोष स्पष्टपणे पाहत आहोत,
जनार्दन – हे जनार्दन (कृष्णा)!

🔸 श्लोकाचा सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth):

या श्लोकामध्ये अर्जुन भगवंत श्रीकृष्णाशी संवाद करताना एक गंभीर आत्मचिंतन करत आहे. तो म्हणतो, "हे जनार्दन, आम्ही जेव्हा कुलविनाशामुळे होणारे पाप व त्याचे दुष्परिणाम स्पष्टपणे पाहत आहोत, तेव्हा आम्ही या पापाच्या मार्गापासून (युद्ध करण्यापासून) परावृत्त का होत नाही?"

अर्जुनाला येथे युद्ध केल्यामुळे आपल्या वंशाचा, कुटुंबाचा संहार होईल याची भीती आहे. त्याला असे वाटते की युद्ध केल्याने फक्त शत्रूंचाच नाही तर आपल्याच कुटुंबीयांचा विनाश होईल, आणि त्यामुळे संपूर्ण कुलसंस्कार, धर्म, नीती यांचा नाश होईल – जे एक महापाप आहे.

🔸 विस्तृत आणि प्रदीर्घ विवेचन (Vistrut ani Pradirgh Vivechan):
🌿 आरंभ (Introduction):

श्रीमद्भगवद्गीतेचा पहिला अध्याय 'अर्जुनविषादयोग' हा आहे, जिथे अर्जुनाच्या मनात युद्धाच्या अनुषंगाने निर्माण झालेल्या भावनिक, नैतिक आणि आध्यात्मिक द्वंद्वांचे वर्णन आहे. या श्लोकात अर्जुनाचे मन पाप व धर्म या विषयांवर चिंतन करीत आहे.

📜 मुख्य विवेचन (Main Elaboration):

"कुलक्षयकृतं दोषं" – युद्धामुळे आपल्या कुलाचा, म्हणजेच आपल्या वंशाचा, घराण्याचा नाश होईल. अर्जुनाला वाटते की कुटुंबसंस्था नष्ट झाली की धर्म, संस्कार, मूल्ये, स्त्रिया, पिढ्यांचे भविष्य याचेही पतन होते.

"पापादस्मान्निवर्तितुम्" – हे सर्व ठाऊक असूनही आपण या पापातून का मागे हटत नाही? असे विचारत अर्जुन स्वतःला व श्रीकृष्णाला प्रश्न विचारतो.

भावनिक स्तरावर, अर्जुन खूप अस्वस्थ आहे. तो आप्तेष्ट, गुरुजन, बंधू यांच्याशी युद्ध करायला तयार नाही.

नैतिक स्तरावर, अर्जुनाला वाटते की एखाद्या कर्माचे फल कितीही यशस्वी किंवा राष्ट्रहिताचे असले, तरी ते पाप असेल तर त्यापासून दूर राहिले पाहिजे.

धार्मिक आणि सामाजिक स्तरावर, अर्जुनाला हे समजते की कुलविनाश होणे म्हणजे समाजाचे रचनात्मक विघटन होणे.

🧠 तात्त्विक दृष्टिकोन:

गुन्हा किंवा अधर्म केल्याचे ज्ञान असताना देखील तो करणे, हे अधिक मोठे पाप ठरते. अर्जुन स्वतः एक ज्ञानी योद्धा असूनही युद्ध करण्याचा विचार करतो, म्हणून तो आपल्या निर्णयावर प्रश्नचिन्ह उपस्थित करतो.

🔸 उदाहरणा सहित स्पष्टीकरण (Udaharana Sahit):

जसे एक घर जर त्याच्या पाया (foundation) पासून ढासळले, तर त्यावर उभारलेली कोणतीही रचना टिकत नाही. त्याचप्रमाणे, जर कुटुंबसंस्था (कुल) नष्ट झाली, तर समाज, धर्म, संस्कृती टिकणार नाहीत. आजच्या काळात देखील जर आपण कौटुंबिक मूल्ये, नीती आणि परंपरा नष्ट केली, तर समाजात अराजकता व नैतिक अधःपतन दिसून येते.

🔸 समारोप आणि निष्कर्ष (Samarop ani Nishkarsha):

या श्लोकात अर्जुनाच्या मनातील नैतिक संघर्ष स्पष्ट होतो. तो एक महान योद्धा असूनही आपल्या अंतःकरणाच्या आवाजाकडे कान देतो. युद्धाचे परिणाम काय असतील, आणि ते कोणत्या मार्गाने पापाला जन्म देतील, याची त्याला जाणीव आहे. त्याला वाटते की समोरचे कितीही चुकीचे असले, तरी आपण जर पाप करत असू, तर तो मार्ग योग्य नाही.

निष्कर्षतः, अर्जुन इथे श्रीकृष्णाकडे उत्तर न मागता, एक अंतर्मुख प्रश्न विचारतो – जेव्हा आपल्याला चुकीचे ठाऊक आहे, तेव्हा आपण त्यातून दूर का होत नाही? हा प्रश्न प्रत्येकाने आपल्यालाही विचारायला हवा – जेव्हा पाप ठाऊक आहे, तरी आपण ते का करतो?

अर्थ: हे जनार्दना, कुळाचा नाश केल्याने होणारे दोष स्पष्ट दिसत असतानाही, आम्ही या पापापासून परावृत्त होण्याचा विचार का करू नये?

थोडक्यात: अर्जुनाला कुळाच्या नाशाचे दुष्परिणाम माहीत आहेत आणि तो ते पाप टाळू इच्छितो. ❌

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-18.08.2025-सोमवार.
===========================================