श्रीमद्भगवद्गीता- श्लोक ४०:- कुलक्षये प्रणश्यन्ति कुलधर्माः सनातनाः-

[Atul Kaviraje]

श्रीमद्भगवद्गीता-

श्लोक ४०:-

कुलक्षये प्रणश्यन्ति कुलधर्माः सनातनाः ।
धर्मे नष्टे कुलं कृत्स्नमधर्मोऽभिभवत्युत ॥ ४० ॥

श्रीमद्भगवद्गीता — अध्याय १, श्लोक ४०:

कुलक्षये प्रणश्यन्ति कुलधर्माः सनातनाः ।
धर्मे नष्टे कुलं कृत्स्नमधर्मोऽभिभवत्युत ॥ ४० ॥

🌼 श्लोकाचा अर्थ (शब्दशः अर्थ):

कुलक्षये – कुलाचा (वंशाचा) नाश झाल्यास
प्रणश्यन्ति – नष्ट होतात
कुलधर्माः – त्या कुलाचे (कुटुंबाचे) परंपरागत धर्म
सनातनाः – सनातन, चिरंतन (शाश्वत)
धर्मे नष्टे – धर्म नष्ट झाल्यावर
कुलं कृत्स्नम् – संपूर्ण कुटुंब/वंश
अधर्मः अभिभवति – अधर्म व्यापून टाकतो
उत् – खचितच (नक्कीच)

🔎 श्लोकाचा सखोल भावार्थ (Deep Essence in Marathi):

या श्लोकामध्ये अर्जुन श्रीकृष्णाशी बोलताना स्पष्ट करतो की युद्धामुळे जर एखाद्या कुलाचा (वंशाचा, कुटुंबाचा) नाश झाला, तर त्या कुलातील सनातन (परंपरागत, नैतिक) धर्मप्रणाली नष्ट होते.

या कुलधर्मांमध्ये –

वडीलधाऱ्या व्यक्तींचा आदर,

पिढ्यानपिढ्यांची मूल्यव्यवस्था,

कुटुंबातील जबाबदाऱ्या,

सामाजिक समतोल,

संस्कार

यांचा समावेश होतो.

जेव्हा हे धर्म नष्ट होतात, तेव्हा त्या कुलामध्ये अधर्माचा प्रवेश होतो. म्हणजेच अन्याय, अनैतिकता, कर्तव्यमूळ्यांचा अभाव, आणि सामाजिक व वैयक्तिक शोषण यांचे प्रमाण वाढते.

🧠 प्रदिर्घ विवेचन (Extensive Analysis):

या श्लोकात अर्जुन युद्ध न करण्यामागील एक अत्यंत नैतिक आणि सामाजिक विचार मांडतो:

कुलक्षयाचे दुष्परिणाम – युद्धात अनेक वीर, पिते, भाऊ, पुत्र, गुरु यांचे मृत्यू होतील. त्यामुळे कुटुंबांचे संपूर्ण अस्तित्व धोक्यात येईल.

कुलधर्मांचे महत्त्व – भारतीय संस्कृतीत कुटुंब व्यवस्था ही अत्यंत महत्त्वाची आहे. ती जर मोडली, तर समाजात मूलभूत नैतिक मूल्ये टिकणार नाहीत.

अधर्माची व्याप्ती – जेव्हा धर्माचे रक्षण करणारेच नाहीसे होतात, तेव्हा अधर्म (अनीती, अनाचार, स्वार्थ) समाजात पसरतो. त्यामुळे समाजाचे विघटन होते.

🌷 उदाहरणासहित स्पष्टता:

उदाहरणार्थ, जर एखाद्या गावातील सर्व कुटुंबप्रमुख पुरुष युद्धात मारले गेले, तर त्या कुटुंबांतील स्त्रिया, वृद्ध, आणि लहान मूलं असुरक्षित राहतील. त्यांना योग्य मार्गदर्शन मिळणार नाही, आणि पुढील पिढी संस्कारविहीन होऊ शकते. या स्थितीत धर्म नाहीसा होऊन अधर्माचे राज्य होते.

🔚 समारोप (Conclusion):

हा श्लोक मानवी जीवनातील धर्म, कुटुंबव्यवस्था, आणि नैतिकता यांचे परस्परसंबंध सांगतो. युद्धात विजय मिळवण्यापेक्षा धर्म आणि संस्कृतीचे रक्षण महत्त्वाचे आहे, असा अर्जुनाचा दृष्टिकोन येथे दिसतो.

📝 निष्कर्ष (Summary/Inference):

युद्धामुळे कुटुंबाचा नाश होतो.

कुटुंबाचा नाश म्हणजे कुलधर्मांचा नाश.

धर्म नाहीसा झाला, तर अधर्माचे प्राबल्य होते.

अर्जुनाला भीती आहे की हा अधर्म पूर्ण समाजाला विनाशाकडे नेऊ शकतो.

अर्थ: कुळाचा नाश झाल्याने सनातन कुळधर्म नष्ट होतात. कुळधर्म नष्ट झाले की, संपूर्ण कुळात अधर्म वाढतो.

थोडक्यात: कुळाचा नाश झाल्याने कुळधर्म नष्ट होतात आणि अधर्म वाढतो. 📉

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-19.08.2025-मंगळवार.
===========================================