But when will we map the entire human brain?-1-

[Atul Kaviraje]

"But when?"
But when will we map the entire human brain?-

1. प्रस्तावना: एक अभूतपूर्व आव्हान

मानवाने चंद्रावर पाऊल ठेवले आहे, अंतराळाच्या खोलवर मापन केले आहे आणि आता त्याचे सर्वात मोठे आव्हान त्याच्या आत दडलेले आहे – मानवी मेंदूचे नकाशे तयार करणे (mapping). हे विश्वातील सर्वात जटिल संरचनेपैकी एक आहे. हे फक्त मज्जातंतूंच्या पेशींचे जाळे नाही, तर आपली चेतना, आपल्या आठवणी, आपल्या भावना आणि आपली ओळख याचे केंद्र आहे. "परंतु कधी?" हा प्रश्न विज्ञान आणि मानवतेसाठी एका नवीन दिशेचा संकेत देतो.

2. मेंदूचे नकाशे तयार करणे म्हणजे काय?

मेंदूचे नकाशे तयार करणे म्हणजे मेंदूतील सर्व पेशी (neurons) आणि त्यांच्यातील सर्व जोडण्या (synapses) यांचा एक सखोल आणि अचूक नकाशा तयार करणे. याला कनेक्टोम (connectome) म्हणतात. एका विशाल शहराच्या प्रत्येक घराचा आणि प्रत्येक रस्त्याचा संपूर्ण डिजिटल नकाशा तयार करण्याची कल्पना करा. मेंदूच्या बाबतीत, हे अब्जावधी पेशी आणि त्यांच्यातील जोडण्यांचे जाळे आहे.

उदाहरण: एखाद्या व्यक्तीच्या आठवणी, विचार आणि व्यक्तिमत्त्व समजून घेणे, जसे आपण एखाद्या शहरातील रहदारीचा प्रवाह समजून घेतो.

3. सध्याची प्रगती: छोटी सुरुवात

वैज्ञानिकांनी आधीच काही लहान जीवांच्या मेंदूचे नकाशे तयार केले आहेत.

उदाहरण: नेमाटोड कृमी (C. elegans). याचा मेंदू फक्त 302 न्यूरॉन्सचा असतो आणि त्याचा संपूर्ण कनेक्टोम 2013 मध्येच तयार करण्यात आला. हा एक मैलाचा दगड ठरला.

4. तांत्रिक आव्हाने: विशालता आणि जटिलता

मानवी मेंदूत सुमारे 86 अब्ज न्यूरॉन्स असतात आणि प्रत्येक न्यूरॉन हजारो इतर न्यूरॉन्सशी जोडलेला असतो.

डेटाचे प्रमाण: या डेटाचे प्रमाण इतके प्रचंड आहे की त्याला साठवणे आणि प्रक्रिया करणे सध्याच्या तंत्रज्ञानासाठी जवळजवळ अशक्य आहे.

रिझोल्यूशन (Resolution): प्रत्येक synapse पाहण्यासाठी आपल्याला अत्यंत उच्च-रिझोल्यूशन इमेजिंग तंत्रज्ञानाची आवश्यकता आहे, जे अजून पूर्णपणे विकसित झालेले नाही.

5. प्रमुख प्रकल्प: जागतिक प्रयत्न

जगभरात अनेक मोठे प्रकल्प या उद्दिष्टावर काम करत आहेत:

द ब्रेन इनिशिएटिव्ह (The BRAIN Initiative): अमेरिकेचा एक मोठा प्रकल्प, ज्याचा उद्देश मेंदूची कार्यपद्धती समजून घेण्यासाठी नवीन साधने विकसित करणे आहे.

युरोपियन ह्यूमन ब्रेन प्रोजेक्ट (HBP): हा प्रकल्प मेंदू समजून घेणे आणि मेंदू-प्रेरित संगणन (brain-inspired computing) विकसित करण्यावर केंद्रित आहे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-19.08.2025-मंगळवार.
===========================================