राजीव गांधी - २० ऑगस्ट १९४४ (भारताचे माजी पंतप्रधान)-1-

[Atul Kaviraje]

राजीव गांधी - २० ऑगस्ट १९४४ (भारताचे माजी पंतप्रधान)-

राजीव गांधी: आधुनिक भारताचे शिल्पकार - एक विस्तृत विवेचन-

प्रस्तावना:

२० ऑगस्ट १९४४ रोजी जन्मलेले राजीव गांधी हे भारताच्या इतिहासातील एक महत्त्वाचे व्यक्तिमत्व आहेत.  भारताचे माजी पंतप्रधान म्हणून, त्यांनी देशाच्या विकासासाठी अनेक दूरदृष्टीचे निर्णय घेतले. नेहरू-गांधी कुटुंबाचे वारसदार असूनही, राजकारणात येण्याचा त्यांचा सुरुवातीला कोणताही विचार नव्हता. मात्र, नियतीने त्यांना एका वेगळ्याच मार्गावर आणले आणि त्यांनी भारताच्या आधुनिकीकरणात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली. या लेखात आपण राजीव गांधींच्या जीवनाचे, त्यांच्या राजकीय कारकिर्दीचे, धोरणांचे, आव्हानांचे आणि त्यांच्या योगदानाच्या चिरस्थायी प्रभावाचे सविस्तर विश्लेषण करणार आहोत.

१. परिचय: जन्म, कौटुंबिक पार्श्वभूमी आणि शिक्षण

राजीव गांधी यांचा जन्म २० ऑगस्ट १९४४ रोजी मुंबईत झाला. ते भारताचे पहिले पंतप्रधान पंडित जवाहरलाल नेहरू यांचे नातू आणि इंदिरा गांधी व फिरोज गांधी यांचे पुत्र होते. [Symbol of a family tree] त्यांचे बालपण राजकीय वातावरणात गेले असले तरी, त्यांना राजकारणात विशेष रुची नव्हती. त्यांचे शिक्षण देहरादूनमधील दून स्कूलमध्ये झाले, जिथे त्यांनी त्यांचे बंधू संजय गांधी यांच्यासोबत शिक्षण घेतले. त्यानंतर त्यांनी लंडनमध्ये मेकॅनिकल इंजिनिअरिंगचा अभ्यास केला, परंतु तो पूर्ण केला नाही. केंब्रिज विद्यापीठातूनही त्यांनी शिक्षण घेतले. त्यांचे स्वप्न एक व्यावसायिक वैमानिक बनण्याचे होते आणि त्यांनी इंडियन एअरलाइन्समध्ये वैमानिक म्हणून काम केले. [Emoji: ✈️]

२. राजकीय प्रवेश आणि सुरुवातीची वर्षे

१९८० मध्ये त्यांचे धाकटे बंधू संजय गांधी यांच्या अकाली निधनानंतर, राजीव गांधींवर राजकारणात येण्यासाठी दबाव वाढला.  सुरुवातीला अनिच्छुक असले तरी, त्यांनी अखेर आई इंदिरा गांधी यांच्या विनंतीला मान देऊन राजकारणात प्रवेश केला. १९८१ मध्ये त्यांनी उत्तर प्रदेशातील अमेठी मतदारसंघातून पोटनिवडणूक जिंकली आणि लोकसभेचे सदस्य झाले. राजकारणात आल्यानंतरही, त्यांची प्रतिमा एक स्वच्छ आणि तंत्रज्ञान-प्रेमी व्यक्ती अशीच राहिली. त्यांना 'मिस्टर क्लीन' म्हणून ओळखले जात असे.

३. पंतप्रधानपद आणि तरुण नेतृत्व

३१ ऑक्टोबर १९८४ रोजी पंतप्रधान इंदिरा गांधी यांच्या हत्येनंतर, देशाला एका मोठ्या संकटाचा सामना करावा लागला.  या कठीण काळात, राजीव गांधी यांनी पंतप्रधानपदाची सूत्रे हाती घेतली. त्यावेळी ते अवघे ४० वर्षांचे होते आणि भारताचे सर्वात तरुण पंतप्रधान बनले. [Emoji: 🇮🇳] त्यांच्या नेतृत्वाखाली, १९८४ च्या सार्वत्रिक निवडणुकीत काँग्रेस पक्षाला ऐतिहासिक विजय मिळाला, ज्यामध्ये काँग्रेसने लोकसभेच्या ५४२ पैकी ४०४ जागा जिंकल्या. हे त्यांच्यावरील जनतेच्या विश्वासाचे प्रतीक होते. त्यांच्या तरुण आणि आधुनिक दृष्टिकोनाने देशाला नवी दिशा दिली.

४. तंत्रज्ञान आणि आधुनिकीकरण

राजीव गांधींच्या पंतप्रधानपदाच्या काळात भारताने तंत्रज्ञान आणि आधुनिकीकरणाच्या दिशेने मोठे पाऊल टाकले. [Symbol of a computer chip] त्यांना 'भारताच्या माहिती तंत्रज्ञान क्रांतीचे जनक' मानले जाते. त्यांनी संगणकांचा वापर वाढवण्यासाठी आणि दूरसंचार क्षेत्रात क्रांती घडवण्यासाठी अनेक धोरणे राबवली.

संगणक क्रांती: त्यांनी संगणक आयात शुल्क कमी केले आणि संगणक शिक्षणाला प्रोत्साहन दिले. यामुळे भारतात संगणकांचा प्रसार वाढला.

दूरसंचार क्रांती: महानगर टेलिफोन निगम लिमिटेड (MTNL) ची स्थापना आणि सेंटर फॉर डेव्हलपमेंट ऑफ टेलिमॅटिक्स (C-DOT) ची स्थापना हे त्यांचे महत्त्वाचे निर्णय होते. यामुळे दूरध्वनी सेवांचा विस्तार झाला आणि ग्रामीण भागापर्यंत संपर्क साधणे शक्य झाले. [Emoji: 📞]

नवीन शैक्षणिक धोरण (१९८६): त्यांनी शिक्षणाच्या आधुनिकीकरणावर भर दिला. जवाहर नवोदय विद्यालयांची स्थापना करून ग्रामीण भागातील हुशार विद्यार्थ्यांना गुणवत्तापूर्ण शिक्षण उपलब्ध करून दिले. [Symbol of an open book]

५. पंचायती राज आणि शहरी स्थानिक स्वराज्य संस्था

राजीव गांधी यांनी देशाच्या तळागाळातील लोकशाही बळकट करण्यावर विशेष लक्ष दिले. [Symbol of a village council] त्यांनी पंचायती राज संस्थांना अधिक अधिकार आणि निधी देण्याचा प्रयत्न केला. त्यांच्या कार्यकाळात ७३वी आणि ७४वी घटनादुरुस्ती विधेयके मांडण्यात आली, जी स्थानिक स्वराज्य संस्थांना घटनात्मक दर्जा देणारी होती. दुर्दैवाने, ही विधेयके त्यांच्या कार्यकाळात मंजूर होऊ शकली नाहीत, परंतु त्यांच्या प्रयत्नांमुळेच नंतरच्या काळात ही विधेयके संमत होऊन स्थानिक स्वराज्य संस्थांना बळकटी मिळाली. हे त्यांचे दूरदृष्टीचे पाऊल होते, ज्यामुळे लोकशाही अधिक लोकाभिमुख झाली.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-20.08.2025-बुधवार.
===========================================