श्रीमद्भगवद्गीता- श्लोक ४२:- सङ्करो नरकायैव कुलघ्नानां कुलस्य च-

[Atul Kaviraje]

श्रीमद्भगवद्गीता-

श्लोक ४२:-

सङ्करो नरकायैव कुलघ्नानां कुलस्य च ।
पतन्ति पितरो ह्येषां लुप्तपिण्डोदकक्रियाः ॥ ४२ ॥

श्रीमद्भगवद्गीता – अध्याय १, श्लोक ४२
(Shreemad Bhagavad Gita – Adhyay 1, Shlok 42)

श्लोक:

सङ्करो नरकायैव कुलघ्नानां कुलस्य च ।
पतन्ति पितरो ह्येषां लुप्तपिण्डोदकक्रियाः ॥ ४२ ॥

श्लोकाचा अर्थ (Pratyek Shlokacha Arth):

"कुलाचा नाश करणाऱ्यांमुळे आणि संकर (जात-धर्म, कर्तव्य-कर्तव्यच्याच गुंत्यात) निर्माण झाल्यामुळे, त्या कुलाचे पुरुष आणि पूर्वज नरकात जातात. कारण त्यांच्या वंशजांकडून पिंडदान व तर्पणाच्या क्रिया थांबतात आणि त्यामुळे त्यांचे उद्धार होत नाही."

🌺 सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth) – विस्तृत विवेचन:

हा श्लोक अर्जुनाच्या आंतरिक संघर्षातील एक महत्त्वाचा भाग दर्शवतो. युद्धात स्वतःच्या नातलगांना, गुरूंना आणि कुटुंबियांना मारल्यास, 'कुलक्षय' होतो – म्हणजे कुटुंब व्यवस्था, धर्माचरण, संस्कृती यांचा ऱ्हास होतो. त्यातून "सङ्कर जात" म्हणजेच अनुचित मिश्रण – धर्म, कर्तव्य आणि आचारसंहितेचे विघटन होते.

अर्जुन म्हणतो की अशा प्रकारे समाजात धर्माचरण नष्ट झाल्यास, नवीन पिढ्या योग्य संस्कारांपासून वंचित राहतात. परिणामी, त्या पिढ्यांनी आपल्या पूर्वजांना पिंडदान, श्राद्ध वगैरे कर्मे केली नाहीत, तर पूर्वजही उद्धारापासून वंचित राहून नरकात जातात. त्यामुळे केवळ वर्तमानातील नाश नाही तर भूतकाळ (पूर्वज), वर्तमान आणि भविष्य (नवीन पिढ्या) यांचेही नुकसान होते.

✍️ विस्तृत विवेचन:

कुलघ्न (कुटुंबसंहार):
युद्धामुळे अनेक कुटुंबांचे मुळासकट नाश होतो. अशा नाशामुळे घरातले धर्मकार्य करणारे पुरुष, गुरू, पितृ इ. मारले जातात.

सङ्कर निर्माण होणे:
जेव्हा धर्माचे, आचारधर्माचे पालन करणारे नाहीसे होतात, तेव्हा पिढ्यांमध्ये कर्तव्यज्ञान व आचारसंहिता हरवते. योग्य आणि अयोग्य, धर्म व अधर्म यातील सीमारेषा धूसर होते.

पितरांचे पतन:
भारतात पूर्वजांना पिंडदान, श्राद्ध, तर्पण या क्रियांद्वारे आदराने स्मरण केले जाते. परंतु जर संतान धर्मच्य्य मार्गापासून दूर गेली, तर ती कर्तव्ये पार पाडली जात नाहीत आणि त्यामुळे पितरांचा उद्धार होत नाही.

नरकगामी परिणाम:
असे कुल जे धर्महानीमुळे, संकरामुळे अस्तित्वहीन होते, त्यांना आणि त्यांच्या पूर्वजांना नरकवास भोगावा लागतो – असे अर्जुन म्हणतो.

🔎 उदाहरण:

समजा, एका ब्राह्मण कुटुंबात पिढ्यानपिढ्या वेदाध्ययन, यज्ञकर्म, श्राद्धपद्धती इत्यादी कर्मे चालू होती. परंतु जर त्या कुटुंबातील व्यक्ती युद्धात मरण पावल्या आणि त्यांच्या पुढील पिढ्यांनी त्या धर्मकर्मांचा त्याग केला, तर आधीच्या पिढ्यांचेही तर्पण होणार नाही. परिणामी त्यांचा मोक्षप्राप्तीचा मार्ग अडतो.

📜 आरंभ (Arambh):

श्रीमद्भगवद्गीतेच्या पहिल्या अध्यायात अर्जुनाचा मानसिक संघर्ष उभा राहतो. युद्धातून होणाऱ्या हानीबद्दल, विशेषतः कुलधर्म, कुलसंरक्षण आणि पूर्वजांबद्दलच्या जबाबदाऱ्या याबद्दल तो अत्यंत संवेदनशील विचार करतो.

🔚 समारोप (Samarop):

या श्लोकातून अर्जुनाचे नात्यांप्रती असलेले प्रेम, धर्मकर्माचे भान, आणि पूर्वजांबद्दलचा आदर व्यक्त होतो. युद्धाचा निर्णय केवळ वैयक्तिक वा राजकीय नसून, धार्मिक, सांस्कृतिक व आध्यात्मिक परिणामांचा विचार करूनच घेतला पाहिजे, असा विचार अर्जुन मांडतो.

✅ निष्कर्ष (Nishkarsha):

या श्लोकातून "धर्म म्हणजे केवळ वैयक्तिक श्रद्धा नाही, तर ती संपूर्ण समाजसंस्थेची सूत्रधार आहे" हे स्पष्ट होते.

व्यक्तीचा अधर्म संपूर्ण कुलाला, समाजाला व पूर्वजांनाही नरकात घेऊन जाऊ शकतो.

म्हणूनच, धर्माचरणाची साखळी जपली पाहिजे – आजच्या कृतीचा परिणाम अनेक पिढ्यांवर होतो.

अर्थ: वर्णसंकर हा कुळाचा नाश करणाऱ्यांना आणि कुळाला नरकातच घेऊन जातो. कारण श्राद्ध आणि जलतर्पण न मिळाल्याने त्यांचे पितर (पूर्वज) अधोगतीला जातात.

थोडक्यात: वर्णसंकरामुळे कुळाचा आणि पितरांचा नाश होतो. 💀

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-21.08.2025-गुरुवार.
===========================================