श्रीमद्भगवद्गीता- श्लोक ४४:- उत्सन्नकुलधर्माणां मनुष्याणां जनार्दन-

[Atul Kaviraje]

श्रीमद्भगवद्गीता-

श्लोक ४४:-

उत्सन्नकुलधर्माणां मनुष्याणां जनार्दन ।
नरके नियतं वासो भवतीत्यनुशुश्रुम ॥ ४४ ॥

श्रीमद्भगवद्गीता
अध्याय १ – अर्जुनविषादयोग
श्लोक ४४

श्लोक (Sanskrit):

उत्सन्नकुलधर्माणां मनुष्याणां जनार्दन ।
नरके नियतं वासो भवतीत्यनुशुश्रुम ॥ ४४ ॥

श्लोकाचा अर्थ (Pratyek Shlokacha Arth – Literal Meaning):

हे जनार्दन (कृष्णा)! जे मनुष्य कुलधर्म नष्ट होण्यामुळे धर्मच्य्य पायापासून ढासळतात, त्यांचा नरकात कायमचा वास होतो, असं आम्ही ऐकलं आहे.

सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth – Deep Meaning/Essence):

या श्लोकात अर्जुन युद्धापासून दूर राहण्यामागचं आणखी एक कारण स्पष्ट करतो. तो म्हणतो की, जर युद्धामुळे अनेक कुलांचे नाश झाले, तर त्यांच्या पिढीपिढी चालत आलेले धर्म, संस्कार, मूल्यं – हे सर्व नष्ट होतील. आणि अशा प्रकारे ज्यांच्या कुलधर्माचा नाश झाला आहे, अशा लोकांचे अधोगतीकडे, म्हणजेच नरकाकडेच प्रस्थान होते, हे आपण पूर्वी ऐकलेलं आहे.

"उत्सन्न कुलधर्म" म्हणजे जेव्हा कुटुंबव्यवस्था, सामाजिक रचना, नैतिक मूल्यं, आणि पारंपरिक आचारधर्म नष्ट होतो.
"नियतं नरकवास" म्हणजे त्यांचा निश्चित नरकात वास होतो – म्हणजे आध्यात्मिक दृष्टिकोनातून अशा व्यक्तींचं आयुष्य हे अंधकारमय, वेदनायुक्त, आणि अधःपतनाकडे जाणारं असतं.

अर्जुन इथे फक्त शारीरिक विनाशाबद्दल नव्हे, तर समाजाच्या नैतिक, सांस्कृतिक, व आध्यात्मिक विनाशाबद्दल बोलतोय.

विस्तृत व प्रदीर्घ विवेचन (Vistrut ani Pradirgh Vivechan):

या श्लोकामध्ये अर्जुनाने एक अत्यंत गंभीर आणि दूरगामी परिणामाचा विचार मांडला आहे. तो सांगतो की, जर युद्ध झाले आणि दोन्ही बाजूंच्या योद्ध्यांचा नाश झाला, तर त्यांच्या परिवारांचा, वंशाचा, आणि सर्वसामान्य समाजाचा पाया कोसळेल. विशेषतः जे धर्म, संस्कार, आणि कर्तव्य यावर आधारित 'कुलधर्म' असतो, तोच नाहीसा होईल. त्यामुळे जे नवे पिढीतले लोक असतील, त्यांना योग्य मार्गदर्शन करणारे वृद्ध, ज्ञानी लोक उरतीलच नाहीत. परिणामी त्यांचं जीवन अधर्माकडे झुकेल. आणि अशा पिढ्या – ज्या ना धर्माला समजतात, ना कर्तव्याला – त्या शेवटी नरकात जातील.

"अनुशुश्रुम" – म्हणजे आम्ही ऐकलं आहे – याचा अर्थ अर्जुन आधीपासून वडीलधाऱ्यांकडून, धर्मशास्त्रांतून किंवा गुरुजनांकडून ही गोष्ट शिकलेला आहे की धर्महीन जीवन नरकाकडे घेऊन जातं.

इथे अर्जुनाचा हेतू स्पष्ट आहे – युद्ध फक्त व्यक्तींचा नाश करत नाही, तर समाजव्यवस्था, संस्कृती, धर्म, आणि सदाचार यांचंही पतन घडवतो.

उदाहरणासहित (Udaharana Sahit):

कल्पना करा, एखाद्या गावातील सर्व शिक्षक, वडीलधारे, नैतिकता शिकवणारे लोक एखाद्या संकटात मृत्युमुखी पडतात. उरलेली पुढची पिढी कुणाच्या मार्गदर्शनाशिवाय वाढते. त्यांना नीतिमूल्यं, आचारधर्म, जबाबदाऱ्या समजत नाहीत. अशा परिस्थितीत गुन्हेगारी, स्वार्थ, अधर्म पसरतो. हीच कल्पना अर्जुन युद्धाच्या संदर्भात मांडतो आहे.

आरंभ (Arambh – Introduction):

श्रीमद्भगवद्गीतेच्या पहिल्या अध्यायात अर्जुन युद्ध करण्यास नकार देतो. त्याचे नकार देण्यामागे केवळ मानसिक अशक्तपणा नसून, सामाजिक, धार्मिक, आणि नैतिक दृष्टिकोनही आहे. या श्लोकात तो युद्धामुळे होणाऱ्या सामाजिक मूल्यांच्या हानीवर प्रकाश टाकतो.

समारोप (Samarop – Conclusion):

अर्जुन युद्धामुळे होणाऱ्या सांस्कृतिक व नैतिक हानीकडे लक्ष वेधतो. त्याला वाटतं की या हानीपेक्षा युद्धात मिळणारा विजयही क्षुल्लक आहे. कुलधर्म नष्ट होणे म्हणजे एकूण समाजाची आणि मानवतेची अधोगती.

निष्कर्ष (Nishkarsha – Summary/Inference):

या श्लोकातून आपल्याला समजतं की, केवळ शौर्य, युद्ध, आणि विजय यांचा विचार न करता, त्यामागे होणारे नैतिक, सामाजिक, आणि धार्मिक परिणाम देखील अत्यंत महत्त्वाचे असतात. "धर्मसंस्था" टिकवण्यासाठी केवळ बाह्य शत्रूंशी लढणं पुरेसं नाही; तर अंतर्गत मूल्यसंरक्षणही तितकंच महत्त्वाचं आहे.

अर्थ: हे जनार्दना, ज्यांचे कुळधर्म नष्ट झाले आहेत, अशा लोकांना अनिश्चित काळासाठी नरकात राहावे लागते असे आम्ही ऐकले आहे.

थोडक्यात: कुळधर्म नष्ट झालेल्या लोकांना नरकाची प्राप्ती होते. 🔥

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-23.08.2025-शनिवार.
===========================================