श्रीमद्भगवद्गीता- श्लोक ४६:- यदि मामप्रतीकारमशस्त्रं शस्त्रपाणयः-

[Atul Kaviraje]

श्रीमद्भगवद्गीता-

श्लोक ४६:-

यदि मामप्रतीकारमशस्त्रं शस्त्रपाणयः ।
धार्तराष्ट्रा रणे हन्युस्तन्मे क्षेमतरं भवेत् ॥४६ ॥

श्रीमद्भगवद्गीता – अध्याय १, श्लोक ४६
🔹 श्लोक:
"यदि मामप्रतीकारमशस्त्रं शस्त्रपाणयः ।
धार्तराष्ट्रा रणे हन्युस्तन्मे क्षेमतरं भवेत् ॥४६॥"

✦ श्लोकाचा अर्थ (SHLOK ARTH):

"जर धार्तराष्ट्र म्हणजेच दुर्योधनाचे सैन्य, शस्त्र हातात घेतलेले असूनही, मी प्रतिकार न करता, शस्त्र न धरता त्यांच्या समोर उभा राहिलो आणि त्यांनी युद्धात मला मारले, तरीसुद्धा तेच मला अधिक कल्याणकारक वाटेल."

✦ सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth):

हा श्लोक अर्जुनाच्या मानसिक स्थितीचे अत्यंत जिवंत आणि प्रभावी दर्शन घडवतो. युद्धभूमीवर उभा असलेला अर्जुन, आप्तेष्टांविरुद्ध युद्ध करण्याच्या कल्पनेने संपूर्णपणे कोलमडलेला आहे. त्याचे मन क्लेशाने भरलेले आहे आणि तो म्हणतो की, "मी शस्त्र न घेता, प्रतिकार न करता जर या कुरुंशनींनी मला युद्धात मारले, तर तेच माझ्यासाठी अधिक श्रेयस्कर आहे."
हे वाक्य त्याच्या नैतिक द्वंद्व आणि मानसिक संघर्षाचे टोक दर्शवते. त्याला वाटते की आपल्या बांधवांचा वध करण्यापेक्षा, स्वत:चा मृत्यूही अधिक योग्य आणि श्रेयस्कर आहे.
हा विचार अहिंसेचे, पराकोटीच्या वैराग्याचे, तसेच वैषयिक संबंधांवर आधारलेल्या मोहाचे प्रतिनिधित्व करतो.

✦ विस्तृत विवेचन (Vistrut ani Pradirgh Vivechan):
१. अर्जुनाची मानसिक अवस्था:

या श्लोकात अर्जुन संपूर्णपणे शरणागतीची भावना व्यक्त करतो. युद्धाच्या ध्येयाबाबत आणि धर्माबाबत त्याची दृष्टी अस्पष्ट झालेली आहे. त्याला आपले बंधू, गुरुजन आणि आप्तस्वकीय यांच्यावर शस्त्र उगारणे अशक्य वाटते.

२. शस्त्र न धरणे = आत्मसमर्पण:

"अशस्त्रं" म्हणजे शस्त्र न घेतलेला. अर्जुन म्हणतो की, 'मी शस्त्रही घेतलेलं नाही, मी प्रतिकारही करणार नाही.' ही प्रतिकारशून्यता म्हणजेच मानसिक शरणागती.

३. 'क्षेमतरं भवेत' – कल्याणाचा नवीन विचार:

"क्षेम" म्हणजे चांगले, कल्याण. 'माझ्या दृष्टीने त्या स्थितीत मरणे, हेच खरे कल्याण होईल' – ही अर्जुनाची भूमिका दर्शवते की, त्याला कर्म, कर्तव्य, आणि धर्म या गोष्टींचा विसर पडलेला आहे.

४. धार्मिक आणि नैतिक संकट:

हा श्लोक अर्जुनाच्या धार्मिक (धर्मसंकट) आणि नैतिक (मॉरॅल) संघर्षाचे प्रतिनिधित्व करतो. त्याच्या विचारात कर्तव्यपालन आणि ममत्व यांच्यातील संघर्ष आहे.

✦ उदाहरण:

समजा एखादा पोलीस अधिकारी आपल्या नातेवाइकांपैकी कुणी गुन्हा केल्यावर त्याच्यावर कारवाई करावी लागते. जर त्या अधिकाऱ्याने भावनिक होऊन आपलं कर्तव्य टाळलं, तर समाजाच्या न्यायव्यवस्थेवर गदा येईल. अर्जुन देखील युद्धभूमीत असाच एक अधिकारी आहे. पण भावनेने विचलित होऊन तो आपलं कर्तव्य सोडू पाहतो.

✦ आरंभ (Arambh):

श्रीमद्भगवद्गीतेच्या पहिल्या अध्यायात अर्जुनाच्या अंतरात्म्याचा संघर्ष उलगडत जातो. युद्ध करावे की करू नये? धर्म काय सांगतो? ममत्व आणि कर्तव्य यातून मार्ग कसा काढावा? हे सारे प्रश्न त्याच्यासमोर उभे राहतात.

✦ समारोप (Samarop):

या श्लोकाद्वारे अर्जुनाचा आत्मविस्मरणाचा कळस गाठलेला आहे. 'कर्म' आणि 'कर्तव्य' यांचे भान न राहता तो शरणागतीचे वळण घेतो. पण ही खरी शरणागती नाही – हे केवळ मोह आणि अज्ञानातून आलेले पलायन आहे.

✦ निष्कर्ष (Nishkarsha):

या श्लोकाद्वारे भगवद्गीतेत पुढील अध्यायात जे तत्वज्ञान दिले जाणार आहे – विशेषतः 'कर्मयोग', 'धर्म', 'निष्काम कर्म' यांचे महत्व अधोरेखित होते. अर्जुनाचे हे विचार चुकीचे आहेत, कारण ते क्षणिक भावनांवर आधारित आहेत. श्रीकृष्ण पुढे त्याला खरे ज्ञान देतात.

अर्थ: जर शस्त्रधारी धृतराष्ट्रपुत्रांनी (कौरवांनी) मला शस्त्ररहित आणि प्रतिकार न करणाऱ्या अवस्थेत युद्धात ठार मारले, तरी ते माझ्यासाठी अधिक कल्याणकारक ठरेल.

थोडक्यात: अर्जुन म्हणतो की शस्त्ररहित होऊन मारले जाणेही त्याला स्वजनांना मारण्यापेक्षा चांगले वाटेल. 💔

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-25.08.2025-सोमवार.
===========================================