श्रीमद्भगवद्गीता- श्लोक ४७:- एवमुक्त्वार्जुनः सङ्ख्ये रथोपस्थ उपाविशत्-

[Atul Kaviraje]

श्रीमद्भगवद्गीता-

श्लोक ४७:-

सञ्जय उवाच-

एवमुक्त्वार्जुनः सङ्ख्ये रथोपस्थ उपाविशत् ।
विसृज्य सशरं चापं शोकसंविग्नमानसः ॥ ४७ ॥

श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय १, श्लोक ४७

श्लोक (Sanskrit):

सञ्जय उवाच —
एवमुक्त्वार्जुनः सङ्ख्ये रथोपस्थ उपाविशत्।
विसृज्य सशरं चापं शोकसंविग्नमानसः॥ ४७॥

🌺 श्लोकाचा शब्दशः अर्थ (Pratyek Shlokacha Arth):

सञ्जय उवाच – संजय म्हणतो,

एवम् उक्त्वा – असे म्हणून,

अर्जुनः – अर्जुनाने,

सङ्ख्ये – युद्धभूमीत,

रथोपस्थे – रथाच्या आसनावर,

उपाविशत् – बसला,

विसृज्य – टाकून दिले,

सशरं चापं – बाणांसहित धनुष्य,

शोकसंविग्नमानसः – शोकाने व्याकुळ झालेले मन.

🌺 सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth):

या श्लोकामध्ये भगवद्गीतेच्या पहिल्या अध्यायाचा समारोप होत आहे. युद्धभूमीत दोन्ही सेनांचे निरीक्षण केल्यानंतर आणि नातेवाईकांबद्दलची करुणा व प्रेम जागृत झाल्यानंतर अर्जुन पूर्णतः मानसिक अशांततेत गेला. त्याला हे युद्ध नकोसे वाटू लागले. त्याने आपले धनुष्य-बाण खाली ठेवले आणि मनाने खचून गेला.

हा श्लोक हे दाखवतो की अर्जुन आता केवळ एक योद्धा नसून तो एक विचारशील, संवेदनशील मानव बनतो. आप्तस्वजनांविरुद्ध युद्ध करणे त्याला नैतिकदृष्ट्या अयोग्य वाटते आणि त्यामुळेच तो युद्ध करणे नाकारतो. हा क्षण म्हणजे भगवद्गीतेचा खरा आरंभ आहे – कारण याच मानसिक स्थितीतून पुढे भगवान श्रीकृष्ण अर्जुनाला ज्ञान, भक्ती व कर्माचे रहस्य सांगतात.

📚 विस्तृत विवेचन (Vistrut ani Pradirgh Vivechan):
१. युद्धपूर्व तणावाची परिसीमा:

हा श्लोक मानसिक संघर्षाची परिसीमा दर्शवतो. अर्जुन मानसिक दृष्ट्या इतका अस्वस्थ होतो की तो रणभूमीत शस्त्र खाली ठेवतो. हे एका क्षणात घडत नाही – याआधीच्या श्लोकांमध्ये त्याचे विचार टप्प्याटप्प्याने बदलताना दिसतात.

२. अर्जुनाचे नैतिक द्वंद्व:

त्याच्या मनात "धर्मयुद्ध" की "स्वकियांविरुद्ध हिंसा?" हा संघर्ष निर्माण होतो. याच द्वंद्वामधून भगवद्गीतेची शिकवण सुरुवात होते. हे द्वंद्व कोणत्याही सामान्य व्यक्तीला लागू पडणारे आहे.

३. अर्जुनाचे वीरतापूर्ण परंतु भावनिक मन:

अर्जुन हा अतिशय शूर योद्धा असूनही, त्याचे अंतःकरण कोमल आहे. आपल्या बांधवांबद्दलची प्रेमभावना त्याला युद्धापासून मागे हटवते. ही संवेदना आजही प्रत्येक माणसात असते – जिथे कर्तव्य आणि भावना यांच्यात संघर्ष असतो.

४. श्रीकृष्णाची भूमिका – पुढील अध्यायाची तयारी:

हा श्लोक एक महत्त्वाचा वळणबिंदू आहे. अर्जुनाने शस्त्र खाली ठेवले म्हणजे आता ज्ञानसंग्राम सुरू होणार आहे. श्रीकृष्ण आता अर्जुनाच्या शोकग्रस्त मनाला उन्नत करण्यासाठी गीतेचे उपदेश देतील.

📌 निष्कर्ष (Nishkarsha):

श्रीमद्भगवद्गीतेतील हा श्लोक म्हणजे अध्यात्मिक शिक्षणाची सुरुवात करणारा क्षण आहे. जेव्हा मनुष्य आपल्या भावना, नातेसंबंध, आणि कर्तव्य यांच्यात अडकतो, तेव्हा तो अर्जुनासारखी अवस्था अनुभवतो. अशा वेळी शोक आणि मोहातून बाहेर येण्यासाठी गीतेचा उपदेश अत्यावश्यक ठरतो.

🪔 उदाहरणासहित स्पष्टीकरण (Udaharanasahit Spashtikaran):

उदाहरण:
समजा, एखाद्या डॉक्टरला एका अपघातग्रस्त रुग्णावर शस्त्रक्रिया करायची आहे. पण तो रुग्ण त्याचा जवळचा नातेवाईक निघतो. अशा वेळी डॉक्टर भावनात्मक दृष्ट्या खचतो, निर्णय घेणे कठीण होते. अर्जुनाची स्थितीसुद्धा अशीच होती.

🔔 समारोप (Samarop):

या श्लोकात अर्जुनाचे शस्त्र खाली ठेवणे म्हणजे युद्ध नकोसे वाटण्याचे प्रतीक आहे, पण त्याच वेळी तो ज्ञानयुद्धासाठी तयार होत आहे. शोक हीच त्याच्या आत्मज्ञानाच्या प्रवासाची पहिली पायरी ठरते.

पुढील अध्यायात – श्रीकृष्ण अर्जुनाला ज्ञानाची खरी वाट दाखवतात.
🌿 "कर्मयोग, आत्मा, जन्म-मरणाचा फेर, धर्म – हे सर्व गूढ ते उलगडू लागते."

अर्थ: संजय म्हणाला: युद्धभूमीवर दुःखाने मन व्याकूळ झालेल्या अर्जुनाने असे बोलून, बाणासहित धनुष्य टाकून देऊन रथाच्या मागील भागात बसला.

थोडक्यात: अर्जुन शोकाकुल होऊन धनुष्य टाकतो आणि रथात बसून जातो. 😥🏹

इमोजी सारांश:
🕉� भगवद्गीता, आध्यात्म
📖 ग्रंथ, ज्ञान
✨ प्रकाश
😟 चिंता, विषाद
🧐 पाहणे, तपासणे
🗣� बोलणे, संवाद
⚔️ युद्ध, योद्धा
🛡� रक्षण
🦁 सिंहनाद
🎺 शंख
🥁 नगारे
📢 आवाज
🐎 रथ, घोडे
🚩 ध्वज
🧍�♂️↔️🧍�♂️ दोन्ही सैन्यांच्या मध्ये
😥 दुःख, भीती
🏹 धनुष्य
👑 राज्य
❌ नकार
💔 हृदयविकार
📉 नाश
🔥 नरक
😢 रडणे
👨�⚖️ मार्गदर्शन
😠 राग (कृष्ण अर्जुनावर), मोह
💪 सामर्थ्य, धैर्य

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-26.08.2025-मंगळवार.
===========================================