हरितालिका तृतीया (TIJ) -हरितालिका तीज: -६ ऑगस्ट, मंगळवार-

[Atul Kaviraje]

हरितालिका तृतीया (TIJ) -

हरितालिका तीज: एक भक्तिपूर्ण और विस्तृत विवेचन-

आज, २६ ऑगस्ट, मंगळवार रोजी, आपण हरितालिका तृतीया (तीज) हा पवित्र सण साजरा करत आहोत. हा सण हिंदू धर्मातील सर्वात महत्त्वाच्या सणांपैकी एक आहे, जो भगवान शिव आणि माता पार्वती यांच्या पुनर्मिलनाचे प्रतीक आहे. विवाहित स्त्रिया आपल्या पतीच्या दीर्घायुष्यासाठी आणि अखंड सौभाग्यासाठी हा उपवास करतात, तर अविवाहित मुली चांगला पती मिळवण्यासाठी हे व्रत करतात.

१. हरितालिका तीजचा अर्थ आणि महत्त्व
हरितालिका या शब्दाची उत्पत्ती दोन शब्दांपासून झाली आहे: 'हरत' म्हणजे हरण करणे आणि 'आलिका' म्हणजे मैत्रीण. पौराणिक कथेनुसार, माता पार्वतीने बालपणी कठोर तपस्या करून भगवान शिवाला पती म्हणून मिळवण्याचा निश्चय केला होता, पण तिचे वडील हिमालय यांनी तिचा विवाह भगवान विष्णूशी निश्चित केला होता. माता पार्वतीच्या मैत्रिणींनी तिला हे लग्न टाळण्यासाठी हरण करून एका घनदाट जंगलात नेले, म्हणूनच या व्रताला 'हरितालिका' असे नाव पडले.

हा उपवास महिलांना त्यांच्या पतीवरील प्रेम, समर्पण आणि निष्ठेची आठवण करून देतो. हे व्रत करून माता पार्वतीला भगवान शिव प्राप्त झाले, म्हणून महिला या व्रताला विशेष महत्त्व देतात.

२. हरितालिका तीजचा उपवास आणि पूजा विधी
हा उपवास निर्जला (पाण्याशिवाय) आणि निराहार (अन्नाशिवाय) केला जातो. महिला २४ तास पाणी किंवा अन्न ग्रहण करत नाहीत.

सकाळी लवकर उठून स्नान करून स्वच्छ वस्त्रे परिधान केली जातात.

पूजेसाठी भगवान शिव, माता पार्वती आणि गणपतीची मूर्ती वा प्रतिमा तयार केली जाते, जी माती किंवा वाळूची बनलेली असते.

पूजेच्या ठिकाणी कलश स्थापित केला जातो आणि त्यात नारळ, सुपारी आणि नाणे ठेवले जाते.

सर्वप्रथम गणपतीची पूजा केली जाते, त्यानंतर भगवान शिव आणि माता पार्वतीची पूजा केली जाते.

शिवालय (शिवलिंग), माता पार्वतीची मूर्ती आणि गणपतीची मूर्ती यांना वेगवेगळ्या वस्तू अर्पण केल्या जातात, जसे की बेलपत्र, धतुरा, फुले, वस्त्र, फळे, मिठाई आणि विशेषतः सोळा शृंगार (काजळ, टिकली, बांगड्या, बिंदी, मेंदी, सिंदूर, इ.).

३. उपवासाचे नियम आणि परंपरा
हा उपवास अत्यंत कठोर मानला जातो. महिला दुसऱ्या दिवशी पहाटे सूर्योदयापूर्वी पारण (व्रत सोडणे) करतात.

उपवासाच्या वेळी महिला गाणी गातात, कथा ऐकतात आणि रात्रभर जागरण करतात.

उपवासाच्या दुसऱ्या दिवशी सकाळी पुन्हा पूजा केली जाते, त्यानंतरच भोजन केले जाते.

काही ठिकाणी, ज्या महिला हे व्रत सुरू करतात, त्यांना ते आयुष्यभर करणे आवश्यक असते.

४. सोळा शृंगार आणि त्यांचे महत्त्व
या दिवशी महिला सोळा शृंगार करतात. हे शृंगार केवळ सौंदर्याचे प्रतीक नाहीत, तर सौभाग्याचे आणि समृद्धीचे प्रतीक आहेत.

प्रत्येक शृंगाराचे स्वतःचे आध्यात्मिक आणि वैज्ञानिक महत्त्व आहे. जसे की, सिंदूर पतीच्या दीर्घायुष्याचे प्रतीक आहे, तर बिंदी आणि बांगड्या सौभाग्य आणि समृद्धी दर्शवितात.

५. कथा आणि पौराणिक महत्त्व
हरितालिका तीजची कथा भगवान शिव आणि माता पार्वतीच्या कथेवर आधारित आहे. या कथेनुसार, माता पार्वतीने भगवान शिवाला पती म्हणून मिळवण्यासाठी घनदाट जंगलात जाऊन कठोर तपस्या केली.

तिने वाळूचे शिवलिंग तयार केले आणि अनेक वर्षे तपस्या केली. तिच्या तपस्येने प्रसन्न होऊन भगवान शिवाने तिला दर्शन दिले आणि तिला पत्नी म्हणून स्वीकारले. ही कथा प्रेम, भक्ती आणि निष्ठेचे उदाहरण आहे.

६. उपवास आणि आरोग्य
काही आरोग्य तज्ज्ञांनुसार, उपवास शरीराला डिटॉक्सिफाई करण्यास मदत करतो.

पण निर्जला उपवास करणे थोडे कठीण आहे, त्यामुळे आरोग्याची काळजी घेणे महत्त्वाचे आहे. मधुमेह किंवा इतर गंभीर आजार असलेल्या महिलांनी वैद्यकीय सल्ला घेऊनच हा उपवास करावा.

७. प्रादेशिक विविधता
हरितालिका तीज संपूर्ण भारतात वेगवेगळ्या नावांनी आणि वेगवेगळ्या पद्धतीने साजरी केली जाते.

उत्तर भारतात, विशेषतः उत्तर प्रदेश, बिहार, झारखंड, मध्य प्रदेश, राजस्थान आणि हरियाणा या राज्यांमध्ये हा सण मोठ्या उत्साहात साजरा केला जातो.

महाराष्ट्रातही हा सण साजरा केला जातो, पण त्यातील काही परंपरांमध्ये फरक असू शकतो.

८. तीजच्या सणानिमित्त भेटवस्तू
या दिवशी मुली आणि विवाहित स्त्रियांना साडी, बांगड्या, मेंदी, मिठाई आणि फळे भेट दिली जातात.

या भेटवस्तू प्रेम आणि आशीर्वादाचे प्रतीक मानले जातात.

९. कुटुंबातील एकत्रिकरण
हा सण कुटुंबातील सदस्यांना एकत्र आणतो.

महिला एकत्र बसतात, कथा-गाणी गातात आणि सणाचा आनंद घेतात.

१०. आधुनिक युगातील तीज
आजच्या काळात, महिला त्यांच्या कामाच्या ठिकाणी आणि कुटुंबातील जबाबदाऱ्या सांभाळूनही हा उपवास करतात.

आधुनिक युगातही या सणाचे महत्त्व कमी झालेले नाही, उलट ऑनलाइन पूजा, डिजिटल कथा, आणि व्हर्च्युअल उत्सवामुळे हा सण अधिक लोकांपर्यंत पोहोचला आहे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-26.08.2025-मंगळवार..
===========================================