श्रीमद्भगवद्गीता- अध्याय २: - श्लोक १:-तं तथा कृपयाविष्टमश्रुपूर्णाकुलेक्षणम्-

[Atul Kaviraje]

श्रीमद्भगवद्गीता-

अध्याय २: सांख्ययोग-

या अध्यायात भगवान श्रीकृष्ण अर्जुनाला त्याच्या मोहातून बाहेर काढण्यासाठी सांख्ययोगाचे (आत्मज्ञानाचे) विवेचन सुरू करतात.

श्लोक १:-

सञ्जय उवाच-

तं तथा कृपयाविष्टमश्रुपूर्णाकुलेक्षणम् ।
विषीदन्तमिदं वाक्यमुवाच मधुसूदनः ॥ १ ॥

अध्याय २ – सांख्ययोग (प्रारंभिक भाग)

परिचय (आरंभ):
अर्जुनाच्या मनात जीवघेणी पाटण्यावर उभं असतानाच, त्याच्या अंतर्मनात उगवलेल्या मोह, दुःख, अस्थिरता, आणि नैराश्य यांचं बीज — "कुठून सुरुवात करावी?", "दु:खाच्या काळात आत्मा कसा उभा राहतो?", याची जाणीव श्रीकृष्णाला होताच, तो अर्जुनाला सांख्ययोगातून मुक्त करण्याचा मार्ग दाखवायला सिद्ध होतो. आणि त्या प्रवासाची पहिली पायरी म्हणजे — शोकमग्न अर्जुनाच्या मनस्थितीचं वर्णन.

श्लोक १ – "सञ्जय उवाच ... मधुसूदनः"
सञ्जय उवाच ।
तं तथा कृपयाविष्टमश्रुपूर्णाकुलेक्षणम् ।
विषीदन्तमिदं वाक्यमुवाच मधुसूदनः ॥ २–१॥

श्लोक अर्थ (Pratyek Shlokacha Arth)

प्रत्येक शब्द आणि त्याचा अर्थ:

सञ्जय उवाच — "सञ्जय म्हणतो:" (या महायुद्धाचे सर्व घटनाक्रम: पांडव–कौरव, कृष्ण–अर्जुन संवाद, अरुणोदयापासून शंखनादाइतकं सर्वकाही)

तं तथा — "त्या अर्जुनाला"

कृपयाविष्टम् — "दयाप्रवण, करुणाग्रस्त"

अश्रुपूर्ण–अकुलेक्षणम् — "डोळे अश्रूनी भरलेले, स्वरूप अस्पष्ट"

विषीदन्तम् — "विषण्ण, गद्गद"

इदं वाक्यं — "हेच वाक्य (जे पुढे कृष्ण बोलणार आहेत)"

उवाच मधुसूदनः — "मधुसूदन (कृष्ण) बोलले"

मराठी भावार्थ (संपूर्ण):
"संजय म्हणतो — त्या अर्जुनाला, ज्याचं नयन अश्रूंनी भरलं होतं आणि ज्याचं मन दुःखाने भरून गेलं होतं, त्या अर्जुनाला, कृष्ण — मधुसूदन — हेच वाक्य म्हणाले."

गहन भावार्थ (Sakhol Bhavarth)
1. अर्जुनाची मनस्थिती आणि कृष्णाची प्रेरणा

अर्जुनाने युद्धाची निर्ममता पाहून, त्या घटगतीला सामोरे जाण्याच्या क्षणी त्याच्या मनात प्रचंड मोह, संवेदना, नैराश्य आणि प्रश्न उभे राहिले. अशा अत्यंत नाजूक मानसिक स्थितीत—श्रीमद्भगवद्गीता सुरू होते. "कृपयाविष्ट" म्हणजेच करुणा-स्वभाव, "विषीदन्तम्" म्हणजे फिलड-अप, त्याच्या मनाचं एक अटळ उद्रेक. या नाजूक स्थितीतच कृष्ण त्याच्यासमोर ज्ञानातीत सत्य मांडायला आतुर होतात.

2. केवळ एका वाक्यातील व्यापक प्रभाव

हा जो एक वाक्याचा उल्लेख आहे — "इदं वाक्यं उवाच मधुसूदनः" — तो खूप मोठा आहे. ही गीता संपूर्ण त्या एका संवादापासून सुरु होते — आपण या भावनात्मक उधळणीतून आत्मज्ञानाच्या मार्गावर जातो. तीव्र मोहातून जागरूकतेचा प्रवास हेच गीतेचे मार्गदर्शन आहे.

3. देखणे, संवेद करण्यासारखे दृश्य

अशा एका दृश्यमाध्यमामुळे — "अश्रुपूर्णा अकुलेक्षणम्" — पाठकाला अर्जुनाची भीती, गहिरं दुःख म्हणून प्रत्यक्ष अनुभवायला मिळतं. शब्दांच्या पातळीवर विज्ञान आणि संवेदनशीलता एकत्र येतात — 'जीवाच्या अंतर्मनाशी असं जुळवणं', 'नैतिक वैतागामुळे हृदय द्रव होतं', आणि त्यातून आध्यात्मिक संवाद भारावून येतो.

4. जीव-स्थितीतून योग-स्थितीकडे प्रवासाची सुरुवात

हे वाक्य म्हणजे एक ईश्वर–प्रवचनाच्या आरंभीचा प्रथम शब्द आहे. एक हलकीच झणझणीत लय आहे. त्यात एक प्रवासाची चेतना आहे — "काहीतरी बिघडलं आहे." आणि मग पुढचे ज्ञान, उपदेश, मार्गदर्शन— ऐकण्यास उद्युक्त करणारा पुढचा प्रवास. हा अंतर्यामी डुबकी लॉन्ज— करा किंवा कधीही करून पाहू शकतो.

उदाहरण केल्यास (Udaharana Sahit)
उदाहरण १: दीपरात्रीतील प्रवास

कल्पना करा तुम्ही एखाद्या वणव्यापासून दूर, एक गडगडाटी आशा करत रात्री उभे आहात. काळोख, चिंता, तीव्रता— सर्व काही आहे. अचानक दूरवर एक टॉर्चचे प्रकाश उमलते. ती प्रकाश किरण तुमच्या डोक्यावर टाकतो आणि तो प्रकाश म्हणजे खरा मार्ग, योग्य दिशा. अर्जुनाच्या त्या चिंताग्रस्त अवस्थेतील "मधुसूदन बोलतो" तशीच ती प्रेरणादायक "टॉर्च" आहे.

उदाहरण २: जीवनातील अडचण

जेव्हा एखाद्या व्यक्तीचे आयुष्य म्हणजे सर्वच अंधुक, मानसिकदृष्ट्या तुटलेला— अशा वेळी एखादं साधं पण प्रभावी वाक्य, "तू हे करू शकतोस", "मी तुझ्या पाठी आहे", असेलं महान आत्मविश्वास देणारं वाक्य आजीवन उद्दीपित करू शकतं. गीतेतील हे श्लोकही तत्वतः तसंच आहे.

निष्कर्ष (निष्कर्ष)

प्रभावशाली उद्घाटन: गीता हा संवाद अत्यंत संवेदनशीलतेने सुरू होतो—अर्जुनाची मनस्थिती आणि कृष्णाची करुणात्मक प्रतिक्रिया हे पहिलं दर्शन आहे.

अंतर्मनातील संघर्ष आणि त्यातून निकलणारं ज्ञान: अर्जुनाचे दुःख आणि मोह गीतेचा आधार अस्तित्वात आणतात. आणि तेच आधार पुढे स्थिरबुद्धी, योग, कर्मयोगाचं मार्गदर्शन उभी करतात.

संवादाची पद्धत: प्रथम संवादाने अर्जुनाच्या मनात उत्तर मिळवण्याची ही संधी — आणि मग तेच उत्तर म्हणून पुढे ज्ञानाचा प्रवाह.

सारांश (सारंक्रमिक रूपात):
घटक   वर्णन
परिचय   अर्जुनाची संवेदनशील अवस्था
श्लोक अर्थ   संजय म्हणतो की अर्जुन दुःखी होता आणि कृष्ण बोलले
खोल तात्त्विक अर्थ   निगळलेले दुःख, त्यातून जागृत होण्याचा प्रवास, गीतेची सुरुवात
उदाहरण   अंधुक रात्रीचा प्रकाश; नकारात्मक जीवनातील एक उत्थान करणारे वाक्य
निष्कर्ष   गीतेची आरंभिक पायरी — भावनात्मक बुथबिंदू, आध्यात्मिक मार्गाचा आरंभ

अर्थ: संजय म्हणाला: अशा प्रकारे करुणेने व्याप्त, ज्याचे डोळे अश्रूंनी भरलेले व व्याकूळ दिसत आहेत, अशा शोक करणाऱ्या अर्जुनाला भगवान मधुसूदनाने (श्रीकृष्णाने) हे वाक्य म्हटले.

थोडक्यात: संजय धृतराष्ट्राला अर्जुनाची दुःखी अवस्था आणि श्रीकृष्णाने त्याला दिलेला उपदेश सांगतो. 😢

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-27.08.2025-बुधवार.
===========================================