श्रीमद्भगवद्गीता- अध्याय २: -श्लोक २:-कुतस्त्वा कश्मलमिदं विषमे समुपस्थितम्-

[Atul Kaviraje]

श्रीमद्भगवद्गीता-

अध्याय २: सांख्ययोग-श्लोक २:-

श्रीभगवानुवाच-

कुतस्त्वा कश्मलमिदं विषमे समुपस्थितम् ।
अनार्यजुष्टमस्वर्ग्यमकीर्तिकरमर्जुन ॥२ ॥

श्रीमद्भगवद्गीता – अध्याय २: सांख्ययोग
श्लोक २:

श्रीभगवानुवाच –
कुतस्त्वा कश्मलमिदं विषमे समुपस्थितम् ।
अनार्यजुष्टमस्वर्ग्यमकीर्तिकरमर्जुन ॥२॥

🔷 श्लोकाचा अर्थ (Pratyek Shlokacha Arth):

श्रीभगवान म्हणाले –
हे अर्जुना, हे तू अशा कठीण प्रसंगी हे मूढ व निराश करणारे कष्मळ (अधर्म, मोह) कुठून आले आहे?
हे न तर आर्य (श्रेष्ठ पुरुष) लोकांना शोभणारे आहे, ना स्वर्गप्राप्तीस कारणीभूत आहे, आणि ना कीर्ती वाढवणारे आहे.

🔷 सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth):

या श्लोकात भगवान श्रीकृष्ण अर्जुनाचा मानसिक स्थितीवर कठोर प्रहार करतात. अर्जुन रणभूमीवर आपल्या बंधू-बांधवांना, गुरुजनांना आणि आप्तेष्टांना समोर पाहून मोहग्रस्त होतो आणि युद्ध करणे हे अधर्म वाटू लागते. अशा वेळी श्रीकृष्ण त्याला विचारतात की हे अशोभनीय आणि नैतिक दुर्बलतेचे विचार तुला कुठून सुचले?

श्रीकृष्ण स्पष्ट सांगतात की अशा प्रकारचे विचार हे अनार्य आहेत – म्हणजे जे श्रेष्ठ व्यक्तीला शोभत नाहीत. हे विचार स्वर्गप्राप्तीचे साधन नाहीत, कारण ते कर्मविहीनता दर्शवतात. आणि कीर्तीला बाधक आहेत, कारण योद्धा म्हणून अर्जुनाची प्रसिद्धी धूसर होईल.

🔷 प्रदिर्घ विवेचन (Vistrut Vivechan):
▪️ आरंभ (Arambh):

महाभारताच्या युद्धभूमीवर अर्जुन जेव्हा मोहाच्या आहारी जातो, तेव्हा त्याचं मन संकटात सापडतं. अशा वेळी गीतेचा आरंभ होतो. श्रीकृष्ण त्याचं मनोबल उंचावण्यासाठी आणि धर्माचे खरे स्वरूप समजावून देण्यासाठी उपदेश सुरू करतात.

▪️ मुख्य विवेचन:

"कुतस्त्वा कश्मलमिदं" – श्रीकृष्ण विचारतात, "हे मानसिक दुर्बलतेचे मळ (कश्मळ) तुला कुठून आले?" म्हणजेच, अर्जुन जसा शूर, नीतिज्ञ आणि क्षत्रिय आहे, त्याला अशा दुबळ्या भावना येणं शोभत नाही.

"विषमे समुपस्थितम्" – युद्धाच्या क्षणी, म्हणजे अत्यंत गरजेच्या वेळी ही मानसिक अवस्था आलेली आहे. इथे श्रीकृष्ण युद्धाची गरज अधोरेखित करतात.

"अनार्यजुष्टम्" – हे विचार श्रेष्ठ आर्य परंपरेशी सुसंगत नाहीत. हे दुर्बलतेचे, पलायनाचे लक्षण आहे.

"अस्वर्ग्यम" – युद्ध न करता पळणे हे पुण्यप्राप्तीचे साधन नाही. कर्मयोग गमावल्यामुळे अर्जुन स्वर्गसुखही गमावतो.

"अकीर्तिकरम्" – अर्जुनाचा अपकीर्तीत होईल. लोक त्याला भयभीत, पलायनवादी म्हणतील.

▪️ नैतिक व तात्त्विक अर्थ:

या श्लोकातून जीवनातील कठीण क्षणी आपले कर्तव्य टाळणं हे अनार्य, अस्वर्ग्य आणि अकीर्तिकर आहे, हे शिकवले जाते. हे फक्त युद्धाचे प्रतीक नाही, तर प्रत्येक व्यक्तीच्या जीवनातील जबाबदाऱ्या आणि आव्हानांचं रूपक आहे.

🔷 उदाहरणासहित स्पष्टीकरण (Udaharana Sahit):

उदाहरण – १:
एक विद्यार्थी परीक्षेला सामोरा जातो. परीक्षेआधी भीती, न्यूनगंड आणि पराभवाचे विचार त्याच्या मनात येतात. हेच कष्मळ आहे – त्याचं मन पलायनवादी होतं. श्रीकृष्ण सांगतात की, ही मानसिकता न शोभणारी आहे. अशावेळी कृती करून पुढे जाणं हेच योग्य.

उदाहरण – २:
एक डॉक्टर एखाद्या गंभीर रुग्णावर उपचार करत असतो, पण अचानक संकट उभं राहतं आणि तो मागे हटू इच्छितो. अशावेळी, त्याने आपलं कर्तव्य सोडून देणं हे "अनार्यजुष्टम्, अस्वर्ग्यम, अकीर्तिकरम्" ठरतं.

🔷 समारोप (Samarop):

या श्लोकाद्वारे भगवान श्रीकृष्ण अर्जुनाला आत्मनिरीक्षण करायला लावतात. ते स्पष्टपणे सांगतात की, ही क्षणिक मोहग्रस्त अवस्था अर्जुनाच्या यशस्वी योद्धा असण्याशी विसंगत आहे. क्षात्रधर्माचा त्याग केल्यास त्याचे व्यक्तिगत, सामाजिक आणि आध्यात्मिक नुकसान होईल.

🔷 निष्कर्ष (Nishkarsha):

श्रीमद्भगवद्गीता आपल्या जीवनातील कठीण प्रसंगांत कर्तव्य हेच सर्वात मोठं धर्म असल्याचा संदेश देते.
मोह, दुःख आणि भ्रम हे क्षणिक असून, ते नष्ट करून आपली भूमिका पक्की ठेवणं हेच योग्य आहे.
या श्लोकातून श्रीकृष्णांनी पहिल्यांदाच अर्जुनाच्या भावनिक अशक्ततेवर प्रश्नचिन्ह उपस्थित केलं आणि त्याला सजग, सशक्त आणि कर्मशील बनण्याचा संदेश दिला.

अर्थ: भगवान श्रीकृष्ण म्हणाले: हे अर्जुना, या कठीण प्रसंगी तुला हा अशुद्ध मोह कशामुळे उत्पन्न झाला? हा मोह श्रेष्ठ पुरुषांनी आचरलेला नाही, तो स्वर्गाची प्राप्ती करून देणारा नाही आणि अपकीर्ती करणारा आहे.

थोडक्यात: श्रीकृष्ण अर्जुनाच्या मोहाला 'अयोग्य' आणि 'अपकीर्तिकारक' असे संबोधतात. 😠

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-28.08.2025-गुरुवार.
===========================================