डॉ. के. कस्तुरीरंगन: भारताच्या अंतराळ प्रवासाचे शिल्पकार 🚀🌌🇮🇳-1-🧑‍🔬🚀🌌🇮

[Atul Kaviraje]

कस्तुरी रंगन (K. Kasturirangan): २८ ऑगस्ट १९४० - प्रसिद्ध भारतीय अंतराळ शास्त्रज्ञ, भारतीय अंतराळ संशोधन संस्था (ISRO) चे माजी अध्यक्ष.

डॉ. के. कस्तुरीरंगन: भारताच्या अंतराळ प्रवासाचे शिल्पकार 🚀🌌🇮🇳-

१. परिचय: एक दूरदृष्टीचे शास्त्रज्ञ (Introduction: A Visionary Scientist) 🌟
आज, २८ ऑगस्ट, हा दिवस भारताच्या विज्ञान आणि तंत्रज्ञान इतिहासातील एका महान व्यक्तिमत्त्वाला आदरांजली वाहण्याचा आहे. याच दिवशी १९४० साली जन्मलेले डॉ. के. कस्तुरीरंगन हे एक प्रसिद्ध भारतीय अंतराळ शास्त्रज्ञ आणि भारतीय अंतराळ संशोधन संस्था (ISRO) चे माजी अध्यक्ष आहेत. त्यांच्या दूरदृष्टीमुळे आणि अथक परिश्रमामुळे भारताने अंतराळ क्षेत्रात अनेक मैलाचे दगड गाठले. कस्तुरीरंगन यांनी केवळ इस्रोचे नेतृत्व केले नाही, तर भारताच्या वैज्ञानिक प्रगतीला आणि शैक्षणिक धोरणांनाही नवी दिशा दिली. त्यांचे कार्य हे विज्ञान, शिक्षण आणि राष्ट्र उभारणीच्या त्यांच्या कटिबद्धतेचे प्रतीक आहे.

🪷 सारांश (Emoji Summary): 🧑�🔬🚀🌌🇮🇳📚✨

२. प्रारंभिक जीवन आणि शिक्षण: ज्ञानाची भूक (Early Life and Education: Hunger for Knowledge) 📖🔬
कस्तुरीरंगन यांचा जन्म केरळमधील एर्नाकुलम येथे झाला. त्यांचे प्रारंभिक शिक्षण स्थानिक पातळीवर झाले. लहानपणापासूनच त्यांना विज्ञानाची प्रचंड आवड होती. त्यांनी मुंबई विद्यापीठातून भौतिकशास्त्र आणि गणितात पदवी संपादन केली. त्यानंतर, त्यांनी अणुऊर्जा विभागात काम केले आणि भौतिकशास्त्रात उच्च शिक्षण घेण्यासाठी अमेरिकेतील मॅसॅच्युसेट्स इन्स्टिट्यूट ऑफ टेक्नॉलॉजी (MIT) मध्ये प्रवेश घेतला, जिथे त्यांनी १९७१ मध्ये प्रायोगिक उच्च ऊर्जा खगोलशास्त्रात डॉक्टरेट (Ph.D.) पदवी मिळवली. त्यांचे हे शिक्षण त्यांना अंतराळ विज्ञानाच्या गुंतागुंतीच्या जगात प्रवेश करण्यासाठी एक मजबूत पाया ठरले.

३. इस्रोमधील योगदान: स्वप्नांची भरारी (Contributions to ISRO: Flight of Dreams) 🛰�🔭
१९७१ मध्ये भारतात परतल्यानंतर डॉ. कस्तुरीरंगन यांनी भारतीय अंतराळ संशोधन संस्थेत (ISRO) प्रवेश केला. सुरुवातीला त्यांनी एक्स-रे खगोलशास्त्र, गामा-रे खगोलशास्त्र आणि उपग्रह प्रणाली यांसारख्या विविध क्षेत्रांमध्ये महत्त्वपूर्ण योगदान दिले. त्यांनी भारताच्या पहिल्या प्रायोगिक भूस्थिर उपग्रह, 'APPLE' (Ariane Passenger Payload Experiment) च्या निर्मितीमध्ये महत्त्वाची भूमिका बजावली. या उपग्रहाने भारताला भूस्थिर उपग्रह तंत्रज्ञानात आत्मनिर्भर होण्यास मदत केली. त्यांचे कार्य केवळ संशोधनापुरते मर्यादित नव्हते, तर ते नवीन तंत्रज्ञान विकसित करण्यावर आणि ते प्रत्यक्षात आणण्यावर केंद्रित होते.

४. अध्यक्षपदाची धुरा: नव्या उंचीकडे (Leadership as Chairman: Towards New Heights) 📈🌟
१९९४ ते २००३ या काळात डॉ. कस्तुरीरंगन यांनी इस्रोचे अध्यक्ष म्हणून जबाबदारी सांभाळली. हा काळ भारताच्या अंतराळ कार्यक्रमासाठी अत्यंत महत्त्वाचा ठरला. त्यांच्या नेतृत्वाखाली, भारताने पोलर सॅटेलाइट लॉन्च व्हेईकल (PSLV) आणि जिओसिंक्रोनस सॅटेलाइट लॉन्च व्हेईकल (GSLV) यांसारख्या प्रक्षेपण वाहनांच्या विकासात मोठी प्रगती केली. पीएसएलव्हीने अनेक भारतीय आणि परदेशी उपग्रह यशस्वीपणे प्रक्षेपित केले, ज्यामुळे भारताला जागतिक अंतराळ बाजारात एक महत्त्वाचे स्थान मिळाले. त्यांनी इंडियन रिमोट सेन्सिंग (IRS) उपग्रहांच्या मालिकेचा विस्तार केला, ज्यामुळे कृषी, हवामान आणि नैसर्गिक संसाधनांच्या व्यवस्थापनात क्रांती घडली. त्यांच्या कार्यकाळात, भारताने अंतराळ तंत्रज्ञानात आत्मनिर्भरता मिळवण्यावर विशेष भर दिला.

५. महत्त्वाचे प्रकल्प आणि यश (Key Projects and Achievements) 🚀🛰�
डॉ. कस्तुरीरंगन यांच्या अध्यक्षतेखाली इस्रोने अनेक महत्त्वाचे प्रकल्प यशस्वी केले:

PSLV चा विकास आणि यशस्वी उड्डाणे: पीएसएलव्ही हे इस्रोचे सर्वात विश्वासार्ह प्रक्षेपण वाहन बनले, ज्याने भारताला अनेक लहान उपग्रह कमी खर्चात प्रक्षेपित करण्याची क्षमता दिली.

GSLV चे प्रारंभिक टप्पे: जीएसएलव्हीच्या विकासाने भारताला मोठ्या उपग्रहांना भूस्थिर कक्षेत प्रक्षेपित करण्याची क्षमता दिली, ज्यामुळे दळणवळण आणि हवामानशास्त्रामध्ये मोठे बदल झाले.

IRS उपग्रहांचा विस्तार: आयआरएस मालिकेतील उपग्रहांनी भारताच्या रिमोट सेन्सिंग क्षमतेत वाढ केली, ज्यामुळे नैसर्गिक आपत्त्यांचे व्यवस्थापन, शहरी नियोजन आणि कृषी उत्पादन अंदाज यामध्ये मदत झाली.

अंतराळ तंत्रज्ञानाचा सामाजिक वापर: त्यांनी अंतराळ तंत्रज्ञानाचा वापर शिक्षण, आरोग्य आणि ग्रामीण विकासासाठी कसा करता येईल यावर भर दिला.

६. शैक्षणिक आणि संशोधन क्षेत्रातील कार्य: ज्ञानदानाचे व्रत (Work in Education and Research: Vow of Knowledge) 📚💡
इस्रोमधून निवृत्त झाल्यानंतरही डॉ. कस्तुरीरंगन यांचे राष्ट्रसेवेचे कार्य थांबले नाही. त्यांनी नियोजन आयोगाचे सदस्य म्हणून काम केले आणि भारताच्या शैक्षणिक धोरणांना आकार देण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावली. ते राज्यसभेचे सदस्यही होते. सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे, त्यांनी राष्ट्रीय शिक्षण धोरण २०२० (National Education Policy 2020) चा मसुदा तयार करणाऱ्या समितीचे अध्यक्षपद भूषवले. या धोरणाने भारताच्या शिक्षण प्रणालीत मोठे बदल घडवून आणले, ज्यामुळे विद्यार्थ्यांना अधिक लवचिकता आणि कौशल्य-आधारित शिक्षणावर भर दिला गेला. त्यांचे हे कार्य केवळ अंतराळ विज्ञानापुरते मर्यादित नसून, ते संपूर्ण राष्ट्राच्या विकासासाठी समर्पित होते.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-28.08.2025-गुरुवार.
===========================================